شاید باران‌های چند هفته اخیر و وقوع سیل‌های ویرانگر به ویژه در استان‌های شمالی از جمله مازندران یک‌بار دیگر تلنگر خوبی بود تا به مسئولان بقبولاند که نادیده گرفتن مسائل در حوزه محیط‌زیست چنین حوادثی را در پی دارد. در همین راستا می‌توان به طرح‌های آبخیزداری اشاره کرد که منجر به مهار سیلاب‌ها و کاهش خسارات می‌شود، اما طی سال‌های اخیر و به دلیل عدم توجه برنامه‌ریزان به تخصیص اعتبار، این کار به کندی در حال حرکت است و پیامد آن هم سیل و خسارت‌های ناشی از هر باران است.
گویا نه تنها مردم که مسئولان هم باور کرده‌اند هر بارشی در ایران باید سیلی به همراه داشته باشد. دلیل این ادعا هم این است که هر وقت ابر‌های باران زا به آسمان ایران می‌رسند، سازمان هواشناسی نسبت به وقوع بارش‌ها و احتمال جاری شدن سیل در مناطق مختلف هشدار می‌دهد. سایر مسئولان هم سیل را امری عادی و محصول باران می‌دانند و خیال خودشان را راحت کرده‌اند و چند سالی است که همین بی‌خیالی مسئولان صدمات زیادی به شهرستان‌های استان مازندران وارد کرده است.
سیل، قانون را هم برده است!
وقوع سیل و سیلاب‌های ویرانگر در کشور که هر ازگاهی اتفاق می‌افتد و خسارات مالی و بعضاً جانی زیادی بر جای می‌گذارد، توجه به بحث آبخیزداری را برای کنترل این حادثه برجسته می‌کند. هم اکنون بسیاری از کشور‌های توسعه‌یافته دنیا به منظور جلوگیری از سیلاب‌ها به توسعه عملیات آبخیزداری از جمله کاشت پوشش گیاهی، احیای جنگل‌ها و احداث بند‌های بتنی و خاکی روی آورده‌اند؛ با این وجود در کشور ما بودجه این بخش طی سالیان متمادی در کشور بسیار اندک بوده است. در همین راستا وقوع سیل طی هفته‌های اخیر در برخی استان‌های کشور به خصوص مازندران و خساراتی که به‌وجود آورد بار دیگر اهمیت آبخیزداری و متأسفانه عدم توجه لازم به این حوزه را بیش از پیش نمایان کرد. هر چند تمام این خسارات در حالی به شهرستانی‌ها تحمیل می‌شود که طبق ماده ۱۴۸ قانون برنامه پنجم توسعه، دولت مکلف شده بود تا پایان برنامه طرح‌های آبخیزداری در سطح ۸ میلیون هکتار را اجرایی کند. به عبارت دیگر، دولت مکلف بود سالانه یک‌میلیون و۶۰۰ هزار هکتار طرح آبخیزداری در سطح کشور اجرایی کند که نیازمند اعتباری برابر با ۱۹ هزار میلیارد تومان بود، اما این امر محقق نگردید و طرح پیش‌بینی شده به دلیل عدم تأمین اعتبارات کافی به طور کامل اجرایی نشد.
آبخیزداری چاره سیلاب‌های ناگهانی
امروزه اکثر کارشناسان معتقدند آبخیزداری کلید حل مشکلات سیلاب‌های کشور است و یکی از دلایل به ثمر نرسیدن طرح‌های آبخیزداری، وزارت نیرو است که در این زمینه سنگ‌اندازی می‌کند. در قانون، اجرای عملیات آبخیزداری به سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ذیل وزارت جهاد کشاورزی سپرده شده است، اما به گفته کارشناسان، اگر این سازمان بخواهد آبخیزداری کند، مسئولان وزارت نیرو به بهانه اینکه آبخیزداری باعث کاهش دبی رودخانه‌ها می‌شود و این وزارتخانه نمی‌تواند مقدار پیش‌بینی‌شده را پشت سد‌ها ذخیره کند، از اجرای طرح‌های آبخیزداری جلوگیری می‌کند. در همین راستا امین محمودی، یکی از کارشناسان کشاورزی و محیط‌زیست در تأیید این نظرات می‌گوید: «وزارت جهاد کشاورزی طبق قانون برنامه ششم توسعه و پروژه‌های ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی موظف به اجرای آبخیزداری است به طوری که ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی این وزارتخانه را در حوزه آبخیز سد‌ها و سایر مناطق، به اجرای ۶۵۰ هزار هکتار عملیات آبخیزداری مکلف کرده است. با این حال همیشه وزارت نیرو در اجرای عملیات آبخیزداری سنگ‌اندازی کرده، چون معتقد است اجرای عملیات آبخیزداری باعث کاهش دبی رودخانه‌ها می‌شود و آن‌ها نمی‌توانند مقدار پیش‌بینی‌شده آب‌ها را پشت سد‌ها ذخیره کنند.» وی می‌افزاید: «از طرف دیگر بودجه‌های کلان مدیریت منابع آبی به وزارت نیرو اختصاص دارد، اما این وزارتخانه در قبال سیلاب‌های سهمگین و خسارات ناشی از آن‌ها همیشه ساکت مانده و معلوم نیست با احداث سد‌های متعدد که وظیفه جلوگیری از سیلاب را داشته، چرا نتوانسته این امر را کنترل کند.» اجرای طرح‌های آبخیزداری به راحتی می‌تواند از وقوع بسیاری از مشکلات حاصل از بارش‌ها و وقوع سیل در استان مازندران جلوگیری کند. با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری با پلکانی کردن مسیل‌ها و رودخانه‌ها، انحراف مسیر رودخانه‌ها و احداث سیل گیر، توسعه کاشت پوشش گیاهی، احیای جنگل‌ها، احداث بند‌های بتنی و خاکی و در نهایت حمایت از توسعه کشاورزی و چرای دام در مراتع می‌توانیم شرایطی را ایجاد کنیم که آب‌های جاری ناشی از بارندگی به دل خاک نفوذ کند و علاوه بر سیراب شدن سفره‌های زیرزمینی، مقدار آب جاری به طرز قابل توجهی کاهش یابد. ولی با این حال بودجه اختصاص یافته به آبخیزداری تا سال ۹۶ بسیار کم بود هر چند در سال ۹۷ صندوق توسعه ملی بودجه‌ای ۲۰۰ میلیون دلاری به این بخش اختصاص داد، اما همچنان این بخش به کمک مالی بیشتری نیاز دارد.
تنکابن و رامسر وضعیت بهتری دارند
براساس ماده ۱۴۸ قانون برنامه پنجم توسعه، دولت مکلف شده بود تا پایان برنامه طرح‌های آبخیزداری در سطح ۸ میلیون هکتار را اجرایی کند، آیا این برنامه به طور کامل اجرایی شد؟ مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در همین رابطه و با بیان اینکه به خاطر تأمین نشدن منابع مالی ۴۰تا ۴۵ درصد طرح‌ها اجرایی نشده است، گفت: «در برنامه ششم توسعه اجرای ۸ میلیون هکتار طرح‌های آبخیزداری پیش بینی شده است. اگر منابع مالی لازم تأمین نشود، این طرح هم به طور کامل اجرا نخواهد شد.»
هوشنگ جزی با اشاره به اینکه برای اجرای هر هکتار عملیات آبخیزداری حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزارتومان منابع پیش‌بینی کرده‌ایم، ادامه داد: «اجرای عملیات آبخیزداری در برخی مناطق به کاهش خسارت‌ها در این زمینه کمک زیادی کرده است. به عنوان مثال در تنکابن و رامسر کنترل‌های خوبی صورت گرفته است، اما در مناطقی که عملیات آبخیزداری انجام نشده بود، شاهد وقوع سیل‌های بیشتری بودیم.»
این مسئول از تهیه شناسنامه‌ای به نام شناسنامه سیل در استان‌ها خبر داد و گفت: «در این طرح، تعداد وقوع سیل و خسارت‌هایی که به منابع طبیعی وارد شده، مورد بررسی قرار می‌گیرد. ما این اطلاعات را جمع‌آوری و به صورت بانک اطلاعات سیل در سازمان جنگل‌ها نگهداری می‌کنیم.» جزی بیان کرد: «هم اکنون سیل بیش از حدود ۴۵ تا ۵۰ درصد شهر‌های کشورمان را دربر گرفته است و احتمال خطر وقوع آن وجود دارد، بنابراین می‌توان گفت: پراکنش سیل در تمام کشور است، اما در برخی نقاط مانند شمال هر سال شاهد وقوع سیل هستیم و باید توجه ویژه‌ای به بحث آبخیزداری شود. با این حال متأسفانه منابع مالی لازم برای آبخیزداری اختصاص نیافته است و امسال درخواست‌های مردمی، استانداران، نمایندگان مجلس و دفتر رهبری باعث شد از محل صندوق توسعه ملی ۷۰۰ میلیارد تومان اعتبار به آبخیزداری اختصاص یابد که در دست اجرا هم داریم، اما در سال‌های گذشته در برنامه‌ریزی‌ها، به آبخیزداری و تأمین منابع آن توجه نشده بود.» با توجه به توضیحات مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و دانستن این مطلب که براساس ماده ۱۴۸ قانون برنامه پنجم توسعه، دولت مکلف شده بود سالانه یک میلیون و۶۰۰ هزار هکتار طرح آبخیزداری در سطح کشور اجرایی کند، می‌توان نتیجه گرفت در حال حاضر دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور حدود یک‌میلیون هکتار از برنامه عقب است.
