مرد وارد خانه که میشود همسر و فرزندانش هر کدام آنچنان سرشان در تلفن همراهشان فرو رفته که متوجه ورود آقا نمیشوند. دقایقی بعد مرد خانواده هم گوشی تلفن همراهش را در دست میگیرد تا جزیرهای دیگر را شکل دهد. ظاهر ماجرا همه دور هم جمعند، اما وقتی دقیقتر نگاه میکنیم، این تنها جسم اعضای خانواده است که در کنار یکدیگر قرار گرفته است و روح هر کدام از آنها در یکی از گروههای تلگرامی یا صفحات اینستاگرامی غرق شده و شاید از آخرین باری که بدون گوشیهای تلفن همراه و مزاحمت شبکههای اجتماعی اعضای خانواده در کنار هم جمع شدهاند مدتها گذشته باشد. این استفاده افراطی از محصولات تکنولوژی و فناوری بر روابط صمیمانه اعضای خانواده و به خصوص زوجین تأثیری منفی گذاشته و موجب شده تا آنها هوویی مجازی پیدا کنند! فضای مجازی و شبکههای اجتماعی در کنار محاسنی که در تسهیل برقراری ارتباط دارند به واسطه برخی تأخیرهای فرهنگی و آموزشی با استفاده افراطی افراد و خانوادهها مواجه شدهاند و این مسئله خیلی وقتها توانسته است روی روابط خانوادگی افراد تأثیر ناخوشایندی بگذارد.
وقتی ما در خدمت تکنولوژی هستیم
قرار بود فناوری در خدمت انسان باشد، اما خیلی وقتها این ما هستیم که در خدمت فناوری قرار میگیریم! به همین خاطر هم هست که پیشرفتهای تکنولوژی در کنار تسهیلاتی که برای ما به همراه میآورد چالشزا نیز میشود.
واقعیت این است در عصری که عصر ارتباطات نام گرفته تقریباً چیزی به نام حریم خصوصی و چهاردیواری وجود خارجی ندارد و امواج ماهواره و اینترنت به طرق مختلفی کانون خانواده را در معرض تهدید قرار داده است. شبکههای اجتماعی و فضای مجازی رسانههایی هستند که به افراد امکان میدهند هویت خود را پنهان کنند و با به تصویر کشیدن سبک زندگی آرمانی موجب میشود تا الگویی از زندگی به سبک و سیاق غربی به عنوان سبک زندگی خوب به کاربران فضای مجازی معرفی شود.
بنیاد Kaiser Family در تازهترین مطالعه خود به این نتیجه رسیده که نوجوانان ۸ تا ۱۸ سال هر روز به طور میانگین هفت ساعت از رسانههای اجتماعی و ابزارهای سرگرمی استفاده میکنند که این رقم برای یک هفته ۵۰ ساعت محاسبه میشود. زمانی که این افراد مقابل نمایشگر دیجیتالی قرار میگیرند، میزان فعالیت بدنی آنها تقریباً به صفر میرسد، از ملاقات حضوری با همسن و سالان خود غافل میشوند، گفتوگو با اعضای خانواده را کنار میگذارند و بحث و تبادل نظر با افراد خانواده در آنها مشاهده نمیشود. بسیاری از کودکانی که عضو شبکههای اجتماعی هستند اضافه وزن دارند و مرکز Kaiser در بررسی خود متوجه شده است که مهارتهای یادگیری این افراد نسبت به همسالانشان با سرعت کمتری رشد میکند. این مرکز میگوید کودکانی که به طور مداوم در شبکههای اجتماعی حضور مییابند، زمانی که در مقابل گروههای دوستانه یا اعضای خانواده قرار میگیرند از نظر روانی غایب هستند و بهخوبی نمیتوانند ارتباطات حضوری خود را مدیریت کنند.
این چالشها، اما تنها درباره بچهها نیست و فضای مجازی در عصر ارتباطات باعث کاهش ارتباط کلامی و عاطفی میان همسران شده است. بر اساس آخرین گزارشها استفاده بیش از حد از این شبکهها میزان گفتوگو در خانواده را به کمتر از ۱۵ دقیقه در روز کاهش داده است. کمرنگ شدن روابط عاطفی میان همسران، اما میتواند به طلاق عاطفی و حتی جدایی آنها از یکدیگر منجر شود.
نتایج آخرین پژوهش بنیاد صیانت از نهاد خانواده قوه قضائیه که در بازه زمانی اردیبهشت سال ۹۴ تا اردیبهشت ۹۵، بر اساس دادههای پروندههای منجر به طلاق در دادگاههای خانواده پنج استان (شامل تهران، مشهد، اصفهان، شیراز و گیلان) صورت گرفته نشان میدهد که ۱۷ درصد از طلاقها به ویژه در سه سال اول زندگی مشترک ناشی از نفوذ و گسترش شبکههای اجتماعی بوده است. انتخاب نامناسب و همسرگزینی ناموزون، علت اصلی اختلافات زناشویی است و ضعف مهارتهای زندگی در برقراری تفاهم و همدلی دومین عامل بروز اختلافات است. نداشتن تفاهم و ضعف در برقراری ارتباط عاطفی ناشی از تغییر سبک زندگی باعث شده تا با ورود شبکههای اجتماعی به ویژه نرمافزارهای تلفن همراه شاهد ناهنجاریهای ناشی از نبود فرهنگ سازی مناسب در برخورد با این پدیده باشیم.
با تمام این هشدارها، اما هنوز فضای مجازی و شبکههای اجتماعی در کشورمان به یک بحران تبدیل نشدهاند.
بحران نداریم، در وضعیت هشداریم
سیدحسن موسویچلک، رئیس انجمن مددکاری در این باره میگوید: بحران به این معناست که استفاده از این فضاها تمامی زندگی افراد را تحتالشعاع قرار دهد، اما فعلاً در کشور ما بحران فراگیر نشده است، گرچه برخی خانوادهها درگیر این مسئله شدهاند. البته برنامهریزی برای آینده برای جلوگیری از مشکل و بحران ضروری است. خانوادهها باید به فرزندان خود این آموزش را بدهند که فضای مجازی و شبکههایی مانند تلگرام اتصال ایجاد میکنند و نه ارتباط، بنابراین باید این وسایل و شبکههای ارتباطی به درستی هدایت شود تا بتوانیم از امکانات فضای مجازی با استفاده از قواعد و مقررات، درست استفاده کنیم که البته آموزش این قواعد و مقررات نیز ضروری است.
به گفته وی، اعتماد به افراد در فضای مجازی بدون توجه به مقررات، برای خانوادهها مشکلساز خواهد شد و وابستگی به این فضا و افراد در این فضا باعث میشود فرد کم کم زندگی خود را محدود به این فضا کند و رفته رفته ارتباط وی با دیگر اعضای خانواده کم میشود و بر همین اساس است که اطمینان اشتباه و روابط گسترده، امنیت فرد را به خطر میاندازد و آسیبهای اجتماعی در کمین وی خواهد بود.
مراقب ریشهها باشیم
با وجود تمام آنچه گفته شد خانواده ایرانی ریشهدارتر از آن است که با تندبادهایی نظیر شبکههای اجتماعی و فضای مجازی آسیب جدی ببیند. اگرچه غفلت از فرهنگسازی و ارتقای سواد رسانهای موجب شده تا ریشههای این درخت کهنسال با آسیبهایی مواجه شود، اما نه آنچنان که نتوان از بروز فاجعه پیشگیری کرد. این مسئله مسئولیت سازمان و نهادهای مرتبط با حوزههای فرهنگسازی و آموزش همچون آموزش و پرورش و دانشگاهها را سنگینتر میکند. همچنانکه از شورای عالی فضای مجازی و مرکز ملی فضای مجازی نیز انتظار میرود تا کمی فعالانهتر با موضوع شبکههای اجتماعی و به طور خاص تلگرام و اینستاگرام مواجه شوند. با تمام اینها، اما پدر و مادرها به عنوان ستونهای خانواده نباید بگذارند فضای مجازی و عضویت در شبکههای اجتماعی روابط خانوادگی را تحتتأثیر قرار دهد. خیلی وقتها شاید باید به خودمان یادآوری کنیم که تلفن همراه و اینترنت برای موارد ضروری است و در خانه و در کنار خانواده میتوان گوشی تلفن همراه را کنار گذاشت.