در حالی که دستگاه سیاست خارجی امریکا با اعزام دیپلماتهای خود به کشورهای مختلف دنیا درصدد قطع روابط اقتصادی ایران با سایر کشورهاست، معاونت اقتصادی وزارت امورخارجه به عنوان نهادی مسئول در این حوزه همچنان در انفعال به سر میبرد.
سال ۹۶ و زمانی که محمد جواد ظریف وزیر پیشنهادی وزارت امور خارجه در حال دفاع از خود برای کسب رأی اعتماد نمایندگان مجلس شورای اسلامی جهت حضور در کابینه دولت دوازدهم بود به نکتهای اشاره کرد که بارها و بارها به عنوان مطالبهای از سوی تجار و فعالان اقتصادی مطرح شده بود. ظریف در سخنان خود از ایجاد یک سازمان مستقل اقتصادی در مجموعه وزارت امورخارجه به منظور ایجاد روابط گستردهتر اقتصادی خبرداد. وعده محمدجواد ظریف سه ماه بعد عملی شد، زمانی که ساختار جدید وزارت امورخارجه از سوی ظریف ابلاغ شد.
در این ساختار جدید معاونتی جدید به معنوان معاونت اقتصادی ایجاد شده بود که راهبری آن به آقای انصاری سفیر سابق ایران در هند محول شد. این معاونت در واقع قرار است به عنوان موتور محرکه حرکت اقتصادی ایران در خارج از کشور ایفای نقش کند. با این حال با گذشت چندین ماه از تشکیل این معاونت به نظر نمیرسد تحرک جدی صورت گرفته باشد. از سوی دیگر با خروج امریکا از ترامپ به زودی موج جدید تحریمهای اقتصادی علیه ایران به حرکت درخواهد آمد و اینجاست که معاونت فوق باید نقشی تعیین کننده ایفا کند.
یکی از مهمترین نکاتی که هیلاری کلینتون در خاطرات خود به آن اشاره میکند، تلاش دستگاه سیاست خارجی امریکا برای حمایت از اعمال تحریمها علیه ایران در فاصله بین سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ بوده است. اگرچه متولی اعمال تحریم علیه شرکتها و همپیمانان تجاری امریکا بر عهده وزارت خزانه داری امریکا و دفتر کنترل داراییهای خارجی این وزارتخانه معروف به افک است، اما رایزنیهای دیپلماتیک نیز نقش اساسی در اعمال این تحریمها ایفا میکند. کلینتون در خاطرات خود به این نکته اشاره میکند که هیئتهای دیپلماتیک این وزارتخانه حتی از سفر به کشوری همچون اوگاندا و تهدید دولتمردان این کشور برای قطع روابط اقتصادی خود با ایران ابایی نداشتند.
همچنین کلینتون در سفر سال ۲۰۱۰ خود به هند در جلسهای با تمام شرکتهای پالایشگاهی هندی آنان را تهدید کرد که اگر خرید نفت خود را از ایران قطع نکنند، شرکتهای امریکایی دیگر قطعهای را به شرکتهای هندی برای اورهال پالایشگاههای این کشور تحویل نخواهد داد. این تهدید مؤثر واقع شد و شرکتهای هندی خرید نفت خود را از ایران به شدت کاهش دادند.
دیپلماتهای غربی به دنبال قطع روابط تجاری ایران
به نظر میرسد حالا هم امریکا سیاست مشابهی را در مورد ایران در پیش گرفته و علاوه بر وزارت خزانه داری امریکا وزارت امورخارجه این کشور نیز به دنبال تخریب روابط تجاری ایران با سایر کشورهاست. اندرو پیک، دستیار معاون وزیر خارجه امریکا در همین باره میگوید: هیئت نمایندگی وزارت خارجه در اروپا به دنبال جمعآوری حمایت برای تلاشهای جهانی امریکا در راستای تحت فشار قرار دادن ایران و توضیح سیاستهای تحریمی واشنگتن است.
این مقام وزارت خارجه گفته است که هیئت مزبور به کشورهای متعددی سر خواهد زد و در هفتههای آتی تماسهای خود را در سطح جهانی توسعه خواهد داد. در همین حال، ارتباطات با سه کشور اروپایی انگلستان، فرانسه و آلمان نیز ادامه خواهد یافت. مقامات اروپایی نیز در گفت و گو با خبرگزاری رویترز به این نکته اشاره کرده است که هیئتهای امریکایی با سفر به کشورهای مختلف مرتباً به شرکتهای مختلف هشدار میدهند که دیگر نباید با ایران وارد تجارت شوند، البته این هیئتها در همه جا مورد استقبال قرار نمیگیرند و برخی از کشورها با هیئت امریکایی با سردی برخورد کردهاند؛ نکتهای که اتفاقاً میتواند مورد توجه دستگاه دیپلماسی ما قرار بگیرد.
معاونتی که همچنان در خواب است
در طرف مقابل به نظر میرسد دستگاه سیاست خارجی و به خصوص معاونت اقتصادی این وزارتخانه که باید نوک نیزه نظام در مقابل تحریمها باشد همچنان درگیر برخی مسائل داخلی و تجدید ساختار است. واقعیت این است که تمام توان وزارت امورخارجه در حوزه مقابله با تحریمها به مذاکرات سیاسی در سطح بالا محدود مانده است. متولی اصلی چنین مذاکراتی نیز معاونت سیاسی وزارت امورخارجه به رهبری عباس عراقچی است. این تیم هم اکنون به دنبال گرفتن تضمینهای محکم از اروپاییها برای ادامه تجارت با ایران است ولی به نظر نمیرسد حداقل در آینده نزدیک اتفاق جالبی در این حوزه روی دهد. در کنار این علاوه بر رایزنیهای کلان در بالاترین سطح به نظر میرسد آنچه میتواند روابط تجاری ایران را در حوزه تحریمها حفظ کند، رایزنی مویرگی با تمام شرکتهای فعال تجاری ایران است.
هیچ کس نمیتواند این نکته را فراموش کند که حتی در شرایطی که برجام در حال اجرا بود و شخص اوباما ریاست دولت امریکا را بر عهده داشت، شرکتها و بانکهای بزرگ تجاری به دلیل ترس از تحریمهای امریکا هرگز سمت ایران نیامدند، حتی جلسه صوری جان کری با بانکها و مؤسسات مالی امریکا نیز نتوانست یک افق روشن را در مقابل این شرکتها قرار دهد و در نهایت بسیاری از منافع اقتصادی برجام محقق نشد.
حالا در شرایط فعلی این وظیفه معاونت اقتصادی وزارت امورخارجه است که در کنار سایر نهادهای داخلی تلاش کند از تاثیرگذاری تحریمها بر روابط اقتصادی کشور جلوگیری کند و اولین گام در این باره مذاکره جدی با تک تک شرکتها و نهادهای طرف معامله با ایران است. در هر کجا که هیئتهای امریکایی حضور مییابند، دیپلماتهای ایرانی نیز باید حضور یابند تا تاثیر این رایزنیها را خنثی کنند. در صورتی که این اقدامات به صورت جدی پیگیری شود، میتوان امیدوار بود که در شرایط تحریمی امکان حفظ روابط اقتصادی حتی به صورت واسطه و از طریق طرفهای دوم و سوم نیز فراهم باشد.
در دوران تحریمها نیز همین ارتباطات بود که توانست به کمک اقتصاد ایران بیاید و از قطع کامل مناسبات تجاری و اقتصادی جلوگیری کند. اگرچه به نظر میرسد معاونت اقتصادی فوق هنوز اقدام مؤثری در این باره انجام نداده است.
ضرورت ارائه مشاوره به طرفهای ایرانی و خارجی
اقدام دیگری که این معاونت باید به دنبال آن باشد مشاوره به شرکتها و طرفهای تجاری به خصوص ایرانی در خصوص تحریمها میباشد؛ اقدامی که سایر کشورها نیز به دنبال هستند، به عنوان مثال دولت آلمان نهاد ویژهای را برای ارائه مشاوره به شرکتهایی ایجاد کرده است که نگران قراردادهای تجاری خود با ایران هستند. وزارت امورخارجه آلمان اعلام کرد این وزارتخانه یک «نقطه تماس ایران» ایجاد کرده است که شرکتها میتوانند پرسشهای خود را از طریق ایمیل با آن در میان بگذارند. این نقطه تماس میتواند در وزارت امورخارجه ایران و سفارتخانههای ایران در سایر کشورها ایجاد شود تا مشاورههای لازم به طرفهای ایرانی و خارجی برای تجارت بهتر با ایران ایجاد شود.