پیکاسو نقاش بزرگ اسپانیایی جایی گفته بود: «چهار سال طول کشید مانند رافائل نقاشی بکشم، اما یک عمر صرف کردم تا مانند یک کودک نقاشی بکشم.» این جمله به تنهایی گویای اهمیت نقاشی کشیدن کودکان است. در تمام دوران کودکی و تا مرزهای نوجوانی، اکثر کودکان معمولاً به فعالیتهای ترسیمی میپردازند و بدین صورت روابط متعددی با واقعیتهای محیط پیرامونی برقرار میکنند. نقاشی را میتوان چهارراه واقعیتهای محیط بیرونی کودک و واقعیتهای درونی دانست که زمینه را برای بیان تعارضها و تضادهای بین این دو دسته واقعیت فراهم میسازد. از حدود پایان نخستین سال زندگی، بسیاری از کودکان، فعالیتی که میتوان آن را ترسیم یا نگارهگری نامید، انجام میدهند. این نگارهگریها مشخصاً از دومین سال زندگی و با خطخطی کردن آغاز میشود و به منزله خطوط درهم و برهماند و به تدریج به یک مهار کردن حرکتی- ادراکی قوت میدهند. یعنی پس از مرحلهای که کودک از دست خود تبعیت میکند در یک مرحله بعدی، چشم به هدایت دست میپردازد و به تدریج در جریان سومین سال زندگی است که نخستین نگارهگریهای تقلیدی ظهور میکند و دوران خطخطی کردن پشت سر گذاشته میشود. شناخت والدین از ابعاد نقاشی کودکان ابزاری قوی برای بهبود فرآیند تربیت فرزندان در اختیار آنان میگذارد.
از خطخطی کردن شروع میشود
به طور کلی در بین فعالیتهای کودک، نقاشی فعالیتی است که از تحول شناختی، عاطفی و اجتماعی تأثیر میپذیرد و به همین دلیل خیلی زیاد در تشخیص روانی و روان درمانگری به کار گرفته میشود. خطوط تحول نقاشی کودک را میتوان به شرح زیر بیان کرد:
قبل از ۲ سالگی، مرحله خطخطی کردن است. از ۲ تا ۳ سالگی تقلید از موقعیتها (نوشتن) همراه با چند عنصر تجسمی (گردی به منزله توپ) و اجرای دستورالعمل، سیمای مرحله جدیدی را تشکیل میدهد. این مرحله به منزله مرحله آغاز حرکت ترسیمی به معنای واقعی کلمه است. از ۳ تا ۵ سالگی قصد یک شکل پردازی آشکار همراه با تدارک یک نحوه بیان ترسیمی به چشم میخورد. کودک این مرحله تا حدودی به الگو توجه میکند، اما غالباً طرحی اجمالی و قالبی را جانشین آن میسازد. از ۵ تا ۹ سالگی شاهد مرحله نسخهبرداری یا بازپدیدآوری از شکلهای هندسی (به ترتیب از دایره، مربع، مثلث، لوزی تا شکلهای پیچیدهتر) هستیم. یادگیری خط، تولید نقاشیهایی که عناصر مختلف تجسم در آنها متمایز شدهاند، همراه با ترکیب طرحهای پایه با جزئیات بیش از پیش فزاینده، از ویژگیهای این مرحلهاند. در این مرحله نقاشیهای کودک دقیقترند و در وسط صفحه بیشتر تمرکز مییابند. از ۹ تا ۱۳ سالگی مرحله رها کردن اجمالگری به سود واقعنگری دیداریتری که به شدت قراردادی است و در بسیاری از کودکان تحلیل الگو و تجسم آن رضایتبخش نیست، پایان فرآیند ترسیمی را مشخص میکند.
نقاشیهایی که عمق وجود کودک را نشان میدهد
در پرتو نقاشی یا ترسیم یک خانواده، کودکان آثاری پدید میآورند که با بررسی آنها، پدر و مادر، مربیان، معلمان و پزشکان میتوانند به سرعت به اندیشهای درباره تحول روانشناختی و ماهیت مشکلات احتمالی آنان دست یابند. روانشناسان بالینی در تحلیل و تفسیر این نقاشیها از این فراتر میروند؛ برای آنان، تست نقاشی در مجموعه تستهایی که برای کمک به تشخیص به کار میبندند، میتواند تکیهگاه گرانبهایی قلمداد شود. در زمینه بررسی اختلالات روانی در کودکان و نوجوانان و رفع دشواریهای آنان، روانشناس و پزشک با مشکلاتی مواجه هستند که مربوط به سازش با محیط خانوادگی است. کودک قسمت اول زندگی خود را که همه میدانند مهمترین قسمت از دوران زندگی است در خانواده خود میگذراند. نخستین تجربههای سازشی وی با پدر و مادر و خواهران و برادرانش تحقق مییابند. وقتی صحبت از تعارض است، منظور تعارضاتی است که بین کودک و اعضای خانواده وجود دارد و به صورتهای مختلف مثل تعارضهای رقابت با برادر و خواهر خود را نشان میدهد.
این تعارضها هیچگاه به وضوح با گفتوگویی که در خلال آن اختلالات را برای ما توصیف میکنند آشکار نمیشوند، چه آنچه خود را نشان میدهد نتیجه آن تعارضات است و نه علت که عمیقتر و پنهان است. این علت عمیق در واقع در بسیاری از موارد ناهشیار است. نه پدر و مادر از آن خبر دارند و نه خود کودک. به دلیل آنکه تربیت بر آن مهر سکوت میزند و آن را قلمرو ممنوع قسمتی از شخصیت اعلامی کنند و به نوعی جامه حفظ ظاهر به واقعیترین افکار و احساسات میپوشاند؛ بنابراین با پرسیدن نیست که خواهیم توانست به کشف انگیزههای عمیق اختلالات سازشی دست یابیم به خصوص اگر تعارض شدیدی بین کودک و یکی از اعضای خانوادهاش وجود داشته باشد، برای آشکار ساختن آن باید کودک را به برونریزی عمیقترین احساساتش و شیوهای که در عمق وجود خویش در رابطه با شخص مورد نظر برگزیده است، هدایت کنیم. به عبارتی کودک باید بتواند آنچه در دل دارد را آزادانه بیان کند و نقاشی دقیقاً وسیله این بیان آزاد است. نقاشی بهخصوص به کودک اجازه میدهد که تمایلات سرکوفته در زمینه ناهشیار خود را فرافکنی یعنی برونریزی کند و از این راه است که او میتواند واقعیترین احساسی را که نسبت به کسان خود دارد برای ما آشکار سازد.
تست شخصیت کودک با نقاشی
نقاشی فقط دارای عناصر شکلی یا صوری نیست. در کنار شکل، محتوا قرار دارد و در این محتوا چیزی از تمامی شخصیت منعکس میگردد. پس نقاشی علاوه بر تراز عقلی و نحوه ادراک کودک از واقعیت، نکات گوناگون دیگری را برای ما آشنا میسازد و مخصوصاً پرده از روی عواطف کودک برمیدارد. نقاشی آزاد یک فرافکنی است. بدین معنا تمامی شخصیت در نقاشی در جستوجوی راهی برای بیان خویشتن است و مخصوصاً عناصر ناهشیار به کمک این فعالیت آزاد خود را نشان میدهند و به برون فکنده میشوند.
تست ترسیم خانواده با نقاشی
مناسبترین آزمون برای سنجش شخصیت و تعارضات کودک، تست ترسیم خانواده میباشد که روش اجرای سادهای دارد. کودک را در مقابل میزی مینشانند و یک برگ کاغذ سفید و یک مداد نوکتیز در اختیار او قرار میدهند و سپس دستورالعمل آزمون را به کودک میدهند، به این صورت که یک خانواده را نقاشی کن یا اینکه یک خانواده را در فکر خودت مجسم و آن را نقاشی کن. طریقهای که بر مبنای آن نقاشی بنا میشود به اندازه نتیجه نهایی آن مهم است. معنای این نکته این است که روانشناس باید در تمام طول آزمون حضور داشته باشد. باید به کودک نزدیک باشد بیآنکه کودک احساس کند که تحت نظر است. روانشناس باید مواردی مثل اینکه نقاشی در چه قسمتی از کاغذ و با چه شخصی آغاز شده است را دقیقاً ثبت کند. ترتیبی که برحسب آن اعضای مختلف خانواده نقاشی شدهاند بسیار مهم است. مدت زمانی که برای ترسیم هر یک از اشخاص نقاشی اختصاص مییابد، دقتی که در مورد جزئیات به کار بسته میشود و یا گاهی تمایل وسواسآمیزی که در بازگشتن به قسمت معینی از نقاشی مشاهده میشود نیز در شمار نکات مهمی هستند که باید در نظر گرفته شوند. وقتی کار نقاشی تمام شد هنوز تست به پایان نرسیده و کار مصاحبه با کودک پیرامون اینکه چه چیز را خواسته است در نقاشی خود بیان کند آغاز میشود. سؤالاتی از قبیل: اینکه خانوادهای را که کشیدی برای من تعریف کن، اینا کجان؟ اینجا چه کار میکنن؟ در این خانواده کدوم یک از همه مهربونتره؟ کدوم یک از همه کمتر مهربونه؟ خوشبختتره؟ کمتر خوشبخته؟ و نهایتاً اینکه فرض کن تو جزو این خانواده باشی کدومشون خواهی بود؟ و... همچنین واکنشهای عاطفی احتمالی کودک در سراسر آزمون یادداشت میشود. هر گونه تغییرات خلقی کودک یعنی شادی، غم یا خشم، میتوانند درباره رابطه وی با شخص یا منظرهای که ترسیم میکند، اطلاعات معناداری به ما بدهند.
در آخر ترکیب خانواده واقعی آزمودنی روی ورقه نقاشی یادداشت میشود چراکه مشابهت کم و بیش قابل ملاحظه خانواده ترسیم شده با خانواده واقعی، از اهمیت زیادی برخوردار است و هر تغییر شکل یا از قلم افتادگی یک شخص میتواند مبین مسائلی چند باشد.
* روانشناس بالینی