قضاوت در مورد آينده برجام پس از اعلام رسمي خروج امريكا و معطوف شدن آن به اقدام اروپايیها اگرچه چندان دشوار نيست، ولي مصلحت اقتضا ميكند كه بايد منتظر به نتيجه رسيدن تلاشهای مسئولان دستگاه اجرايي و ديپلماسي كشور بود كه پس از خروج امريكا آيا موفق خواهند شد كه تضمين واقعي و عملي را براي ماندن ايران در برجام از اروپاييها بگيرند يا خير. اما تا همين جا، اين توافقنامه بینالمللی واجد درسهایی تاريخي نهتنها براي ايران ، بلكه براي ديگر نظامهای سياسي بود تا بعد از اين در تعاملات بینالمللی و بهویژه در مواجهه با قدرتهای بزرگ ملاحظات لازم را داشته باشند.
اشاره به برخي از مواضع اخير مسئولان و مدافعان اصلي برجام (نه منتقدان برجام) به شناخت ابعاد اين مسئله كمك ميكند:
-دكتر روحاني در گفتوگوي هفته قبل خود با ماكرون، رئيس جمهور فرانسه نقض عهدهاي مكرر امريكا از ابتداي برجام را سرشكستگي تاريخي براي دولت اين كشور برشمرد و تأکید كرد: اروپا در شرايط كنوني فرصت بسيار محدودي براي حفظ برجام در اختيار دارد و بايد هرچه سریعتر موضع روشن و قاطع خود را درباره تعهداتش در برجام، مشخص و اعلام كند.
-رئيسجمهور شامگاه سهشنبه 18 ارديبهشت هم پس از اعلام رسمي خروج امريكا از برجام توسط ترامپ گفت: امشب شاهد يك تجربه مهم تاريخي بوديم؛ بر همان سخني كه از 40 سال پيش آن را ميگفتيم و تكرار ميكرديم و آن اينكه ايران كشوري است كه به تعهدات خود پايبند است و امريكا كشوري است كه هیچگاه به تعهدات خود پايبند نبوده است. تاريخ گذشته چهلساله ما و حتي قبل از آن بهخوبی به ما نشان داده كه امريكاييها نسبت به ملت بزرگ ايران و ملتهاي منطقه همواره رفتار خصمانهاي داشتند. وي يادآور ميشود كه امريكا بگويد از زمان توافق هستهاي تا امروز كي به همه تعهدات خود عمل كرده است، جز چند امضا و چند بيانيه، آيا هرگز به نفع مردم ايران و در چارچوب تعهدات برجام عمل كرده بودند يا نه؟
-پيش از خروج امريكا از برجام سران سه كشور اروپايي انگليس، فرانسه و آلمان در بيانيهاي مشترك، بدون اشاره به كارشكنيهاي امريكا در اجراي برجام، موافقت خود را با توافقي مكمل كه بتواند «برنامه موشكي ايران و فعاليتهاي ايران در منطقه» را پوشش دهد، اعلام كردند تا خواستههاي فرابرجامي تروئيكاي اروپايي از ايران به اوج خود برسد. ترزا می نخستوزیر انگليس، امانوئل ماكرون رئيس جمهور فرانسه و آنگلا مركل صدراعظم آلمان در اين بيانيه كه تا حدي با مواضع ترامپ، همافزایی داشت، بر ادامه همكاريهاي نزديك اين سه كشور با امريكا در خصوص مقابله با آنچه چالشهاي مربوط به ايران خوانده شده است، تأکید كردند. اين بيانيه ضمن تكرار غيرمستقيم اتهام تلاش ايران براي دستيابي به سلاح هستهای، تأکید كرده است: «توافق هستهاي با ايران بهترين راه متوقف كردن اين كشور براي دستیابی به تسليحات هستهاي است. »در بيانيه اين سه كشور تأکید شده است كه مسائلي نظير بندهاي زماني مربوط به برجام هم بايد بررسي شوند و موقت بودن مدت زمان محدوديتهاي برجامي ايران بايد مورد پاسخ قرار گيرد.
-آقاي ظريف، وزير امور خارجه هم سوم اردیبهشتماه در گفتوگو با المانيتور و قبل از خروج امريكا از برجام با اذعان به اينكه ايران تاکنون نفعي از برجام نبرده، ميگويد: دولت ترامپ، هرگز در برجام نبوده است. آنها در طول 15 ماه گذشته اطمينان يافتند كه ايران از منافع اقتصادي برجام بهرهاي نميبرد، بنابراين آنچه(اروپاييها) در طول اين سه هفته انجام دهند، تفاوت چنداني با گذشته نخواهد داشت.
طبعاً در اين مقال فرصت مقايسه مواضع اخير رئيس جمهور و وزير امور خارجه در مورد نوع همكاري غربیها در مورد برجام و كاركرد اين توافقنامه براي مردم ايران با وعدههای داده شده پيرامون آن كه برجام قرار بود همه مسائل كشور را حل كند ، نيست اما همين اندك گزارههاي مورد اشاره ايجاب ميكرد كه ايران با توجه به بدعهدیهای امريكا آنگونه كه آقاي روحاني ميگويد يا با امريكا به توافق نميرسيد يا اينكه با توجه به اينكه در 15 ماه گذشته هیچ نفعي از آن نبرده است ، بيش از اين ، كشور را در بند برجام نگه نميداشت.
اين عبرتها سبب شد تا مقام معظم رهبري در ديدار اخير فرهنگيان با بازخواني هشدارهاي گذشته ، عملاً به بسياري از سؤالها و ابهامها در مورد چرايي عدم دخالت يا ورود رهبري به اين پرونده پاسخ دهند. ايشان با اشاره كوتاه به روند منتهي به قرارداد برجام ، با تأکید بر ضرورت دستيابي ايران به توانمندي هستهاي صلحآمیز همچون ديگر كشورها ، در مورد بهانهجویی غربیها كه يكي از دلايل اصلي دولت براي رفتن به سمت برجام بود، خاطرنشان كردند: همان موقع به مسئولان ميگفتم: «انرژي هستهاي بهانه است، اگر اين را كوتاه بياييد امريكاييها بهانه ديگري ميگيرند»؛ آنها ميگفتند: «اينجوري نيست»، اما حالا ديديد كه همينجوري است و آنچه ميگفتيم تحقق يافت.»
مقام معظم رهبري با بيان به اينكه مسئله هستهاي را به شكلي كه مخالفان ايران ميخواستند قبول كرديم و زير بار رفتيم اما دشمني امريكا و بهانهگيري آنها تمام نشد، به بهانههاي امريكا درباره توان دفاعي و حضور منطقهاي ايران، اشاره و تأکید كردند: اگر فردا اعلام كنيد كه ديگر موشك توليد نميكنيم يا بُرد آنها را محدود ميكنيم، اين مسئله تمام ميشود اما حتماً يك بهانه و قضيه ديگر را مطرح ميكنند چرا كه دعواي آنها با ما بنيادي است و امريكا با اصل جمهوري اسلامي مخالف است.
حضرت آيتالله خامنهاي با يادآوري تذكرات مكرر خود در جلسات خصوصي و عمومي به مسئولان درباره پرهيز از اعتماد به امريكا افزودند: به مسئولان گفتيم قبل از هر قرارداد، از طرف مقابل تضمينهاي واقعي بگيريد و به حرف آنها اعتماد نكنيد. ايشان با يادآوري شروط خود براي پذيرش برجام از طرف ايران گفتند: يكي از اين شروط، تضمين كتبي و امضاي رئيسجمهور وقت امريكا مبني بر برداشته شدن تحريمها بود، البته مسئولان محترم تلاش كردند اما نتوانستند و نتيجهاش اين شد كه بعد از دو سال و نيم عمل كردن ايران به همه تعهدات، رئيسجمهور امريكا ضمن خروج از برجام، ملت ايران را تهديد هم ميكند!
درسهای تلخ گذشته از برجام عملي متفاوت را طلب ميكند زيرا در روزهاي اخير هرگاه غرب در رسانهها از ايران سخنانِ قاطعانهاي در مورد خروج از NPT يا عدم اجراي الحاقيه آن ميشنيد، عقب مينشست اما اينكه چرا به اثربخشی فشارها دل بسته است و ترامپ هنوز به تصويب توافقنامهاي جديد كه شروط هفتگانهاش را تأمين كند ، امیدواراست ، نكتهاي است كه در محاسبات آينده نبايد از نظر دور داشت؛ نكتهاي كه مقام معظم رهبري آن را به عرصه آزمون دولت دوازدهم تشبيه كردند و با اشاره به تلاش دولت در ادامه برجام با اروپا ، ضمن تأکید بر ضرورت دريافت تضمين قطعي و عملي از آنها یادآور شدند: « بايد عزت و منافع ملت به معني واقعي كلمه تأمين شود. البته خوشبختانه مسئولان هم همين مسئله تأمين منافع را گفتهاند اما براي تحقق اين هدف بايد با دقت، هوشياري و عاقلانه با اروپاييها روبهرو شد و به حرف مسئولان اروپايي اعتماد نكرد، چراکه صرف حرف زدن اعتبار ندارد و آنها در عالم ديپلماسي كاملاً بياخلاق عمل ميكنند. »
در موضوع روابط با اروپا بايد ترجيهات اروپا در تعامل با امريكا را در نظر داشت و نبايد فريب بازي پليس خوب و پليس بد را خورد. اعتقاد به اينكه اروپا در شرايط كنوني ميتواند فرشته نجات كشور باشد، بخشي از اشتباه محاسباتي است كه دشمن در پي القاي آن است. اروپاييها نشان دادهاند كه از برجام به مثابه ابزاري براي تحقق مطلوبيتهاي چندگانه خود در قبال ايران استفاده كرده و ميكنند.