محمدرضا سوري
آلودگي هوا در كنار بروز خشكسالي ها ودرنهايت وجود ريزگردها از جمله مشكلات زيست محيطي است كه به شدت اكثر استانهاي كشور را تهديد مي كند. درحالي كه پديده ريزگردها چند سالي است كه استانهاي خوزستان ، ايلام را فراگرفته است وحتي اخيرا خبرها ازاستان سرسبزكردستان نيز حاكي از آن است كه آلودگي وريزگردها به اين استان هم سرايط كرده است . اينبار نوبت به استان هاي شمالي كشور رسيد موضوعي كه موجب شد تا عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی مازندران اعلام كند:« با سوء مدیریت در کنترل منابع آب، وقوع پدیده ریزگرد در شمال کشور دور از انتظار نیست.» اين اظهارات درحالي است كه عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران درتاييد آن مي گويد:«با توجه به اينكه زیرساختهای مهار آب سطحی در مازندران وجود ندارد، لذا بي توجهي به اين مهم مي توانداين استان را به سمت كويري شدن طي سالهاي نه چندان دور بكشاند.» مساله اي كه مي طلبد تا دراين زمينه چاره انديشي شود.
******
وقوع خشكسالي ها در كنار بي توجهي به استفاده بهينه از آب هاي زير زميني وجاري ازجمله مسائلي است كه موجب شده تاطي سالهاي اخير ريزگردها مهمان بسياري از استانهاي كشور ازجمله خوزستان ، ايلام، لرستان ، بوشهر، فارس، واصفهان باشند.
به گفته برخي از كارشناسان يکی از این منشا های اصلی گرد و غبار ایران، کویر ها و باتلاق های خشک شده عراق و جریان های بادی کشور از شمال غرب به سمت جنوب شرق است و این همان جریان هایی است که غبار را از بین النهرین و عراق و بخشی از جنوب استان ایلام و قسمت غرب اهواز با خود وارد می کند و کشور را تحت تاثیر قرار می دهد.
اين درحالي است كه برخي ديگر ازكارشناسان اصلی ترین دلیل را پروژه یکسونگرانه با انجام سد سازی های مختلف در حوضه آبریز دجله و فرات و بهرهکشی بیرویه از منابع طبیعی خشک شدن تالاب ها انجام پروژه های آناتولی در ترکیه مي دانند.
برخي ديگر نيز وجود ریزگردها فقط به دلیل عوامل خارجی ندانسته بلکه مشکلات زیست میحطی داخل کشور نظیر خشکی تالاب ها و سد سازی های غیر اصولی مي دانند .
ضرر 42 میلیارد دلاري ريزگردها
برخی از کارشناسان بر این عقیده اند که ریزگردها علاوه بر اثرات زیست محیطی، آسیب به بهداشت روانی و تشدید بیماری ها، برروی کشاورزی نیز تاثیر مستقیم دارد و از طرفی در کاهش بارشها بسیار موثر هستند.
وجود گرد و غبار باعث اختلال در فتو سنتز و تبادل اکسیژن و دی اکسید کربن شده که این مشکل باعث کاهش عملکرد تولید میشود،از طرفی گرد و غبار کاهش عملکرد آفت کشها و سموم گیاهی را حاصل میشود به طوری که رشد آفات و افزایش بیماریهای گیاهی و درنتیجه کاهش کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی را حاصل می شود.
همچنين پدیده ریزگردها در بخش زنبورداری مشکلاتی را ایجاد کرده که میتوان به کاهش رشد گیاهان و هم چنین کاهش گرده افشانی اشاره کرد و این امر کاهش تولید عسل را باعث شده است.
با این تفاسیر ریزگردها بخشهای کشاورزی و دامپروری را با آسیبهای جدی روبرو کرده است و با اثرات مخرب میتواند امنیت غذایی، تولید محصولات کشاورزی و دامی در استانهای درگیر با این پدیده را به مخاطره بیندازد که مهار کردن این اثرات مخرب بیش از پیش نیازمند مساعدت دولت، تعامل و مشارکت سازمانهای مردم نهاد داخلی و سازمانهای بین المللی است.
اين موضوع سبب شد تا مرکز اطلاعات سازمان ملل متحدطي هشداري اعلام كند: گسترش کویرها و خشکسالی، سالانه ۴۲ میلیارد دلار از ارزش تولیدات کشاورزی کاسته و باعث عدم امنیت غذایی، قحطی و فقر میشود.
ريزگردها تهديدي جدي براي شمال كشور
درحالي كه درسالهاي اخير بيشتر استانهاي گرم وخشك با پديده ريزگردها مواجه هستند ، اينبار خبرها حاكي از آن است كه برخي از استانهاي سرسبز نيز كم كم درحال دچار شدن به پديده هاي ريزگردها هستند كه به عنوان مثال مي توان به كردستان،لرستان ، چهارمحال وبختياري واين اواخر استانهاي شمالي اشاره كرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی مازندران دراين خصوص مي گويد:« با سوء مدیریت در کنترل منابع آب، وقوع پدیده ریزگرد در شمال کشور دور از انتظار نیست.»
محسن مسعودیان بیان اینکه فعالیت در زمینه استفاده از آب در بخشهای مختلف صنعت کشاورزی و سایر پروژههای آبی همه اثراتی بر روی محیط زیست دارند، مي افزايد:« هرگاه با طبیعت مجادله و برخورد کنیم، طبیعت جور دیگری با ما رفتار خواهد کرد، اما از طرفی نیازهای نیز باید تامین شود.»
وی با اشاره به اینکه با فزون يافتن جمعیت ، تولید موادغذایی، مصرف آب بهداشتی و شرب نیز رو به افزایش است، ادامه مي دهد:« هر چند تولید از نیازهای ضروری بشر است اما نباید مغایر با اکوسیستم طبیعی و ضربه زننده به آن باشد.»
مازندران هم كويري مي شود
درحالي كه روند روبه رشد خشكسالي ها هشدار جدي براي استانهاي كشور به شمار مي رود ، اما بي توجهي به مديريت منابع آبي موجب شده تا زنگ خطر اين موضوع براي استانهاي شمالي نيز به صدا درآيد.
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران دراين خصوص مي گويد:« هيچگونه زیرساختي براي مهار آب سطحی در مازندران وجود ندارد، موضوعي كه در دراز مدت مي تواند بحران ساز شود.»
بابک مومنی با اشاره به اينكه ، مشکل مازندران، بحران آب نیست بلکه مشکل نبود متولی در این بخش و مهار آب سطحی است.مي افزايد:«
در افق سال ۱۴۰۰، تکلیف شده که مازندران باید ۴۰ درصد آب سطحی خود را مهار کند؛ استاندار سابق مازندران در جلسه تودیع خود گفته بود که طی چهار سال گذشته دو نیم درصد افزایش مهار آب سطحی را در مازندران انجام دادیم و اگر قرار باشد هر چهار سال مهار آب سطحی در مازندران تنها دو و نیم درصد افزایش پیدا کند، در افق ۱۴۰۰ ما این میزان را به ۱۵ درصد هم نمیتوانیم برسانیم.»
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران ادامه مي دهد:« 50 درصد آب سطحی در مازندران مستقیم به دریا ریخته و در این میان بحث سدسازی نیز مطرح میشود اما از آن جایی که زیرساختهای مهار آب سطحی در استان وجود ندارد و همچنین به دلیل نزدیک بودن کوه به دریا امکان سدسازی به حداقل میرسد مهار 40 درصد از آب های سطحی منتفی می شود.»
اين اظهارات درحالي است كه در گذشته مازندران در مسیر حریم رود و در دشت ها آب بندان ها وجود داشته و این درایت پیشینیان را نشان میدهد.
اين موضوع بيانگر اين است كه در دشت ها راهی به جز ايجادآب بندان وجود ندارد ،چراكه با مطالعه در کشورهای مترقی مشاهده می شود که وجود همین آب بندان ها از هدر رفت آب جلوگیری می کند.
دراين ميان يكي از مزيتهايي موجود در زمينه آب بندان ها مازندران اين است كه به صورت خاکی است و تنها با یک متر دیواره سازی ضریب مهار آب های سطحی توسط آنها دوبرابر می شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران مي گويد:« نباید به علت کاهش تنها 10درصد نزولات جوی نسبت به میانگین ۵۰ ساله مشکل آب داشته باشیم و اگر در حال حاضر مشکلی هم در مازندران در بخش آب وجود دارد مشکل بحران مدیریت و عدم برنامه ریزی صحیح است. به طور مثال طرح تسطیح اراضی درمازندران که اکنون در حال اجرا است، الگوی ۶۰ سال پیش ژاپن بوده که هنوز به طور کامل در مازندران اجرایی نشده است.»
مومنی مي افزايد: «تنها در ۵۰ هزار هکتار از اراضی سطح زیر کشت مازندران تسطیح انجام شده در صورتی که ۱۵۰ هزار هکتار از اراضی مازندران استعداد اجرایی شدن این طرح را دارد.»
وي ادامه مي دهد:« اگر قرار است به این کندی پیش برویم ۱۵۰ سال دیگر طول میکشد تا در باقی زمینهای کشاورزی نیز تسطیح اراضی اتفاق بیفتد به ویژه هدر رفت در بحث آب در زمین های کشاورزی قابل جبران نیست.»
اين عضو علمي دانشگاه مي گويد:« باید درکشت زارهای مازندران سیستم های نوین و متداول را اجرا کرده و در مصرف آب به سمت سیستم های لوله ای در مصارف کشاورزی برویم».
مومني با تاکید بر این که نباید آب را در سطح زمین و کانال های خاکی بگردانیم مي افزايد: «از این طریق منابع خاکی ما نیز حفظ شده و جریان انتقال آب با لوله سبب مدیریت بهرهبرداری بهینه میشود ولی متاسفانه تاکنون سراغ این روشها نرفتهایم.»
این استاد دانشگاه ادامه مي دهد:« برای نگهداری آب های سطحی باید آب بندانها را ارتقا ساختار دهیم و دانشگاه ها باید به این سمت بروند.»
وی با اشاره به این که کانال های بین مزارع باید به صورت بتنی انجام شود مي گويد: «با عدم مدیریت هم منابع آب و هم منابع خاک خود را از دست می دهیم و تمام این ها بحران مدیریت است. »
مومنی با اشاره به دشت هراز مي افزايد: «دشت هراز در فصل زمستان را مشاهده کنید سر تاسر آن یک آب بندان است که بلا استفاده مانده است.»
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران با اشاره به انتقال آب دریای خزر به سمنان ادامه مي دهد: «باید بخشهای خود صادق باشیم به طوری که نماینده ای از استان سمنان گفت در بحث مطالعات آب انتقال آب دریای خزر در فاز ۲ مطالعات هستیم در صورتی که بسیاری از نماینده های استان مازندران اعلام کردند جلوی این پروژه گرفته شده است واقعیت چیست؟ این مسائل نباید ابزار دست سیاسیون شود، این مسئله آینده زیستمحیطی کشور و استان است.»
وی مي گويد:« حتی ممکن است با انتقال آب دریای خزر به سمنان این استان از خشکی در نیاید و اگر کار کارشناسی در حوزه انتقال آب دریای خزر انجام شده بین کارشناسان مطرح شود تا بررسی شده و به راهکار مشخص برسیم، نه اینکه بعدها در تاریخ بگویند هدایت آب از این مکان به مکان دیگر یک جنایت بود واقلیم مازندران نیز به کویرهای ایران اضافه شد.»