25 ارديبهشت، روز بزرگداشت فردوسي و پاسداشت زبان فارسي است؛ شاعري كه نگهباني از خرد و زبان فارسي افتخار اوست و وي از اين افتخار بر خويش ميبالد و خود را زنده كننده زبان فارسي، يعني زبان خرد و شعر ميداند. فردوسي، شاعر خردورز ما در آغاز شاهنامه به روال ديوان شاعران كه سخن را با ستايش خداوند و نبي مكرم (ص) آغاز ميكنند شروع كرده است. حكيم خرد پيشه توس علاوه بر آنكه در سرتاسر شاهنامه هيچگاه جانب خرد را فرو نگذاشته، در ديباچه شاهنامه ستايش خرد را به اوج رسانده است. ابتداي شاهنامه كه با نام خداي يزدان است اينگونه آغاز ميشود:
به نام خداوند جان و خرد
كزين برتر انديشه بر نگذرد
به اين ترتيب در اولين بيت، انديشه توحيدي را با خرد درهم ميآميزد و در آغاز كار شاهنامه كه آميزهاي از حماسه و اسطوره و افسانه است حساب نگاه خود به موضوعات مختلف شاهنامه را كه اغلب نقل قول از منابع كهن است روشن كرده است. در فراز دوم از ديباچه شاهنامه با عنوان «ستايش خرد» ضمن آنكه فصل مشبعي از خرد ميگويد، سخن را با اين بيت به اوج ميرساند:
خرد بهتر از هرچه ايزد بداد
ستايش خرد را به از راه داد
خرد رهنماي و خرد دلگشاي
خرد دست گيرد به هر دو سراي
خرد چشم جان است چون بنگري
تو بيچشم شادان جهان نسپري
و...
حكيم چون به فرازي از مقدمه شاهنامه در باب «آفرينش عالم» مي رسد، پس از بيان اجمالي مراحل آفرينش باز هم سخن را بر خرد ختم ميكند:
چو دانا توانا بد و دادگر
ازيرا نكرد ايچ پنهان هنر
و با بيان اين تك بيت، گويي كليد اسرار آفرينش را با همه پيچيدگياش براي مخاطب گشوده ميداند.
حكيم پس از طرح مقدمه بحث «آفرينش عالم» از خلقت مردمان سخن ميگويد و معتقد است تنها چيزي كه هموار كردن رنج و زحمت آن بر تن و جان روا باشد خرد است:
به رنج اندر آري تنت را رواست
كه خود رنج بردن به دانش سزاست
و در فراز پاياني ديباچه شاهنامه كه گفتار در ستايش پيغمبر اكرم(ص)، مدح خلفاي راشدين و اهلبيت عليهمالسلام است، باز اوج سخن آنجاست كه از دانش و خرد به عنوان شاهبيتهاي اين بخش سخن ميگويد:
تو را دانش و دين رهاند درست
در رستگاري ببايدت جست
و...
و چون به بيان دلايل شايستگي امام علي(ع) براي جانشيني آن حضرت ميرسد مهمترين خصيصه و شايستگي اين جانشيني را ارتباط علم و دانش آن دو وجود شريف با هم ميداند:
كه من شهر علمم، عليام در است
درست اين سخن قول پيغمبر است
سخن حكيم توس در ديباچه بدينجا ختم ميشود كه: من كتابي از گفتار و نوشتار پيشينيان به رنج و زحمت فراوان گرد آورده ام، شايسته آن است كه خواننده هرجا بين موضوعات آن و عقل و خرد مباينتي ديد جانب عقل را بگيرد و مابقي را بر سبيل تمثيل و رمز، معني كند:
تو اين را دروغ و فسانه مدان
به يكسان روشن زمانه مدان
ازو هرچه اندر خوردبا خرد
وگر بر ره رمز و معني برد
كوتا سخن آنكه، ستايش فردوسي از خرد در سراسر شاهنامه تا بدانجا بلند پايه و ارجمند است كه اگر شاهنامه فردوسي را «خردنامه ايراني » بناميم سخني به گزاف نگفتهايم.
*مدير راديو ايران