سيدرحيم نعمتي
دانا اسميت، سفير سابق امريكا در قطر، روز سه‌شنبه گذشته در صفحه توئيتر خود نوشت: «به هر كس كه مي‌پرسد، مي‌گويم من و ركس تيلرسون در دو موضوع اتفاق نظر داريم؛ يك اينكه قطر كشوري مهم و حياتي است و دوم اينكه دونالد ترامپ فردي ابله و سبك‌مغز است.» شايد اين سريع‌ترين واكنشي بود كه در امريكا به بركناري تيلرسون از وزارت خارجه نشان داده شد. تيلرسون در حالي كه تازه مأموريت خود به شرق آفريقا را نيمه‌تمام رها كرده و به واشنگتن بازگشته بود دونالد ترامپ، رئيس‌جمهور امريكا، اين پيام را در صفحه توئيتر خود منتشر كرد: «مايك پمپئو رئيس سيا وزير خارجه جديد ما خواهد بود. وي فوق‌العاده عمل خواهد كرد. ركس تيلرسون بابت خدمت‌هايت ممنون.» اين پيام به معناي پايان كار براي وزيري بود كه تنها يك سال و يك ماه و نيم از كارش مي‌گذرد و دست‌كم از اين جهت ركوردي در ميان وزراي خارجه امريكا به جاي گذاشته است. ترامپ وزير خارجه‌اش را به اين نحو و مثل رفتارهاي ديگرش به روشي غيرمعمول بركنار كرد تا دستگاه ديپلماسي امريكا را به دست كسي بدهد كه به خودش شباهت بيشتري داشته باشد.
مأموريت سخت
هر چند تيلرسون با ترامپ به لحاظ پيشينه كاري شباهت بسياري با هم داشتند اما اين باعث نشد كه در عرصه سياست مثل هم كار كنند. تيلرسون مثل ترامپ از حوزه غيرسياسي به سياست آمد چراكه تا قبل از آمدن به وزارت خارجه رئيس هيئت مديره و مدير ارشد اجرايي شركت «اكسون موبيل» بود. او دست‌كم 10 سالي مي‌شد كه اين سمت را داشت و با اين سابقه نشان داده بود كه به خوبي مي‌تواند از مديريت بزرگ‌ترين غول نفتي و ششمين شركت بزرگ جهان به لحاظ گردش مالي بربيايد. به عبارت ديگر، تيلرسون مثل ترامپ كارنامه موفقي در كار و كسب داشت و شايد همين نيز باعث شده بود تا ترامپ فكر كند خلق و خوي مشابهي با او دارد و مثل خودش در وزارت خارجه كار مي‌كند. اين تصوري خام بيشتر نبود كه ترامپ از تيلرسون داشت چراكه انضباط مديريتي به تيلرسون ياد داده بود چگونه طبق سيستم تعيين شده و طبق ضوابط و قواعد متعارف كار كند تا مثل خود ترامپ فردي با تصميم‌هاي آني و غيرمترقبه باشد. همين اختلاف اساسي باعث شد خيلي زود فاصله بين ترامپ و تيلرسون ظاهر شود و گفته مي‌شود كه تيلرسون در تابستان گذشته و تنها چند ماه بعد از تصدي وزارت خارجه حتي حاضر شده بود از مقام خود استعفا دهد. هر چند او اين كار را نكرد و ماند اما ناخشنودي‌اش از ترامپ را هم مخفي نكرد تا در ماه جولاي او را مردي كم‌عقل و احمق توصيف كند. همان اتفاق است كه حالا دانا اسميت از نقاط نظر مشترك خود با تيلرسون مي‌گويد كه مثل او ترامپ را فردي احمق مي‌داند و نظر مشترك ديگر هم موضوع قطر است كه يكي از موارد اختلاف نظر جدي تيلرسون با ترامپ بود.
اختلاف‌نظر‌ها
تيلرسون تقريباً در تمام زمينه‌هاي سياست خارجي امريكا از نحوه تعامل با اروپا، روسيه، خاورميانه و برجام تا شرق دور و چين و كره شمالي با ترامپ اختلاف نظر جدي داشت. هر چند تيلرسون بعد از فرمان ترامپ براي خروج از توافقنامه تجارت آزاد ترانس پاسيفيك مشهور به تي‌پي‌پي به مقام وزارت خارجه رسيد اما همواره سعي مي‌كرد اين كار ترامپ بر روابط امريكا با اروپا تأثير منفي نگذارد هر چند ترامپ در اقدام بعدي و خروج از معاهده آب و هوايي نشان داد چندان به اين موضوع اهميتي نمي‌دهد. بر كسي پوشيده نيست كه سعودي‌ها بعد از چراغ سبز ترامپ هجمه خود عليه قطر را شروع كرده و با تشكيل ائتلافي اين كشور حوزه خليج فارس را در محاصره اقتصادي قرار دادند. ترامپ دو روز بعد از شروع اين بحران و در روز چهارشنبه 7 ژوئن در تماس با ملك سلمان بن عبدالعزيز، پادشاه سعودي با اعلام حمايت از او، سعودي‌ها را به ادامه بحران ترغيب و به صراحت قطر را متهم به حمايت سطح بالاي مالي از تروريسم كرد. تيلرسون بر خلاف ترامپ نظر مساعدي به اين بحران نداشت و از اول نه تنها قطر را به آن نحو متهم نمي‌كرد بلكه سعي داشت با ميانجيگري هر طور كه شده اختلافات را از بين ببرد و حتي در ماه جولاي به منطقه سفر كرد تا با رفتن به قطر و عربستان به نحوي بين دو طرف آشتي ايجاد كند كه موفق نشد. اين نوع موضع‌گيري تيلرسون موجب دلخوري سعودي‌ها شده بود تا آنجا كه او را حامي قطر مي‌دانند و حالا كه از كار بركنار شده خشنودي خود را پنهان نمي‌كنند.
پرونده سازش اعراب با رژيم صهيونيستي يكي ديگر از زمينه‌هاي اختلاف تيلرسون با ترامپ بود و حضور جدي كوشنر، داماد و مشاور ارشد ترامپ، در اين پرونده عامل جدي در اختلاف او با ترامپ بود. اوايل دسامبر بود كه شبكه خبري بلومبرگ به نقل از برخي مقامات نزديك به تيلرسون خبر از نگراني‌هاي او نسبت به مذاكرات كوشنر با محمد بن سلمان، وليعهد سعودي، داد چراكه كوشنر از اين مذاكرات گزارشي به تيلرسون نمي‌دهد و او را در جريان كار قرار نمي‌دهد. در واقع، ترامپ با دادن پرونده سازش به كوشنر در عمل ترامپ را از كل جريان كنار زده بود و همين هم باعث ناراحتي تيلرسون شده بود.
عامل بركناري
زمزمه بركناري تيلرسون از اواخر نوامبر بر سر زبان‌ها افتاد كه روزنامه‌هاي نيويورك تايمز و واشنگتن پست خبري در اين مورد منتشر كردند و حتي در خبر خود از آمدن پمپئو به جاي تيلرسون گفتند. هرچند كاخ سفيد در آن موقع چنان خبرهايي را تكذيب مي‌كرد اما تحليلگران اين نظر را داشتند كه درز آن خبرها از كاخ سفيد به عمد و بنابر خواسته ترامپ است تا فشارها بر تيلرسون آن قدر بشود كه خودش حاضر به استعفا شود. به نظر مي‌رسد تيلرسون كه خبر از اين ترفند ترامپ داشت در مقابل فشارها استقامت كرد تا ترامپ خودش مجبور به كنار گذاشتن او شود و البته هزينه‌هاي اين كار هم به عهده ترامپ بيفتد. در اين ميان، مسئله اصلي علت كنار گذاشتن تيلرسون است كه ترامپ كمي بعد از كنار گذاشتن او مقابل دوربين‌ها حاضر شد تا اختلاف‌نظرش با تيلرسون بر سر برجام و توافق هسته‌اي گروه 1+5 با ايران را عامل اين كار بداند. در مقابل، تيلرسون در آخرين سخنراني‌اش در وزارت خارجه نه تنها كوچك‌ترين اشاره‌اي به برجام نكرد بلكه با انگشت گذاشتن بر روسيه و به خصوص تكرار اتهامات بريتانيا به روسيه در مورد مسموم كردن سرگئي اسكريپال، جاسوس سابق روسيه و دخترش، به كنايه اين نكته را بيان كرده كه عامل بركناري‌اش فقط روسيه است. اما ترامپ روز بعد هم در جمع تفنگداران نيروي دريايي حاضر شد تا با حمله به برجام و تكرار اتهاماتش عليه ايران باز نشان دهد كه عامل بركناري تيلرسون، ايران است و به اين صورت پاسخ تيلرسون را داده باشد. بايد گفت اين نوع نمايش تبليغاتي ترامپ آن قدر ناشيانه است كه نمي‌تواند توجيهي براي همزماني بركناري تيلرسون و موضع سختگيرانه او عليه روسيه باشد. اين موضوع آن قدر در محافل رسانه‌اي غرب انعكاس داشته كه ماريا زاخارووا، سخنگوي وزارت خارجه روسيه، در واكنش به آن مي‌گويد: «آيا آنها با تغيير كارمندان در واشنگتن مقصر جلوه دادن روسيه را آغاز كردند؟» برخي تحليل‌ها هم نظر به كره شمالي و برنامه نابهنگام ترامپ براي ديدار با كيم جون اونگ، رهبر كره‌شمالي، دارند كه گويا تيلرسون نظر مساعدي به اين نحو برخورد با پرونده كره‌شمالي نداشت و حتي در سفر اخير به شرق آفريقا گفته بود: «امريكا راه طولاني براي مذاكره با كره‌شمالي در پيش دارد.» ترامپ كه مي‌خواهد ملاقات خود با رهبر كره‌شمالي يك پيشرفت سريع در پرونده كره‌شمالي باشد تا به توافقي به قول خودش تاريخي با كره‌شمالي برسد، نمي‌توانست اين نوع لحن انتقادي تيلرسون را تحمل كند و به همين جهت هم او را كنار زد تا با فرد وفادار و مطيعي مثل پمپئو پرونده را پيش ببرد. در هر صورت، عامل بركناري تيلرسون هر چه باشد دست‌كم يك حلقه بازدارنده ترامپ از رفتارهاي خودسرانه در كاخ سفيد كم شده و به جاي آن حلقه‌اي اضافه شده كه در خودسري دست‌كمي از ترامپ ندارد و همين نيز پيش‌بيني براي عملكرد كاخ سفيد بعد از اين را سخت كرده است.
