از چند سال گذشته بود كه زمزمه خروج ايران از سازمان كشورهاي صادركننده نفت
جهان شنيده شد و برخي كارشناسان با تأكيد بر حركت اوپك به سوي مرگ،
خواستار خروج ايران از اين سازمان شدند كه البته در برهه‌اي از زمان شكل
جدي به خود گرفت ولي به هر حال ايران در اوپك باقي ماند.
پديده خروج از اوپك اما در برخي كشورهاي عضو ديگر نيز شنيده شد بطوري كه برخي شاهزادگان سعودي نيز اين مهم را طلب كردند و در عراق نيز زمزمه‌هايي شنيده شد اما خرد جمعي در اوپك به اين نقطه ختم شد كه براي بر هم زدن اين سازمان نيم قرني بهتر است آن را احيا كرد كه با كاهش توليد كشورهاي عضو، مهم‌ترين سازمان نفتي احيا شد. احياي اوپك به ضرر اغلب كشورهاي مصرف‌كننده نفت تمام شد و تلاش آنها و رسانه‌هاي وابسته به آنها براي اختلاف‌افكني در ميان اعضا و در نهايت از كارافتادگي آن به شكست انجاميد.
چرا اوپك؟
تا پيش از سال 1960 توليد و عرضه نفت در جهان توسط هفت شركت امريكايي و اروپايي انجام مي‌شد كه به هفت خواهران معروف بودند. آنها با حضور در كشورهاي نفتي جهان و در قالب قراردادهاي امتيازي نفت آن كشورها را توليد و هرساله مبالغي را به حاكمان پرداخت مي‌كردند.
با موج ملي شدن صنعت نفت در كشورهاي امريكاي جنوبي و خاورميانه، احساسات ملي‌گرايانه به اوج خود رسيد و كشورهاي نفتي مانند ايران صنعت نفت خود را ملي كردند. ملي شدن صنعت نفت به معناي تحولي بزرگ در جهان شمرده مي‌شد كه چراغ‌هاي هشدار را براي هفت خواهران روشن كرد زيرا با اين اقدام، آنها ديگر قدرت هميشگي را نداشتند. اين حركت منجر به جلسات مخفيانه وزراي نفت كشورهاي نفتخيز شد تا در نهايت براي حذف هفت خواهران از روند انحصار توليد و تجارت نفت برنامه‌ريزي كنند.
كنگره نفت عرب
سال 1959، كنگره نفت عرب قرار بود در قاهره برگزار شود. پرز وزير نفت ونزوئلا سريعاً خود را به اين شهر رساند، فارغ از آنكه غول‌هاي نفتي نيز نمايندگان خود را به پايتخت جمال عبدالناصر راهي كرده بودند تا مبادا فتنه نفتي عليه آنها برپا شود و سازي «ناساز» كوك شود اما پرز، تريكي وزير نفت عربستان و چند نماينده كشورهاي نفتي را به «معادي» قاهره برد و شبانه روي قايق‌هاي شناور بر آب‌هاي نيل نطفه «اوپك» را بست.
به دليل پشت كردن اعراب به ايران به علت تحريم نفت ايران در زمان نخست‌وزيري دكتر مصدق، دولت وقت قصد حضور در اين كنگره را نداشت چراكه بيشتر شركت‌كنندگان در اين كنگره از كشورهاي عربي بودند. دولت وقت كه تفكرات مصدق را همچنان در بدنه خود مي‌ديد معتقد بود هنگامي كه صنعت نفت ايران ملي شد و نفت ايران تحريم، اعراب بلافاصله وارد گود شدند و با عرضه 600 هزار بشكه‌اي، خلأ ايران را در بازار پر كردند. ايران در آن روزها وضعيت اسفناكي به خود مي‌ديد به طوري كه صادرات نفت آن پيش از ملي شدن به 30 هزار بشكه در روز رسيد، آن هم با تخفيف 50درصدي قيمت به مشتريان.
ولي به هر حال تصميم گرفته مي‌شود تا عبدالله انتظام مديرعامل وقت شركت ملي نفت راهي قاهره شود. پرز ايران را يكي از مهم‌ترين مهره‌ها براي تأسيس اوپك مي‌دانست، زيرا پس از روز اول كنگره، انتظام را به جلسه‌اي محرمانه دعوت كرد كه با پاسخ مثبت وي همراه بود. او انتظام را به زير درختي برد و ايده خود را براي تأسيس اوپك به منظور زدودن نقش انحصاري هفت خواهران با وي در ميان گذاشت. انتظام او را جدي نگرفت ولي وقتي فردا روي كشتي تفريحي نمايندگان كشورهاي عربستان، عراق، كويت و قطر را ديد بي‌تفاوتي‌اش به يك ترديد بزرگ تبديل شد.
در آن جلسه موافقتنامه‌اي تدوين شد كه به موافقت نامه «عاليجنابان» معروف است و تنها به موضوعاتي همچون چگونگي اداره صنعت نفت و محيط زيست اشاره شده بود و خبري از قيمت‌گذاري و بازار نفت نبود. در سندي كه از اين موافقتنامه وجود دارد، انتظام چون نمي‌خواست با عصبانيت شاه مواجه شود اعلام كرد به عنوان عضو ناظر حاضر به امضاي اين موافقتنامه است كه مورد تصويب قرار گرفت و امضاي ايران هم پاي اين سند رفت ولو به عنوان ناظر.
پس از مراجعت انتظام به ايران، وي نزد شاه رفته و موضوع را با وي در ميان مي‌گذارد كه مورد خشم محمدرضا پهلوي قرار مي‌گيرد و انتظام توبيخ مي‌شود كه چرا تن به چنين موافقتنامه‌اي داده است. يك سال از اين ماجرا مي‌گذرد و هفت خواهران با پي بردن به اين موضوع فشارهاي خود را براي خنثي‌سازي اين تلاش‌ها به كار مي‌گيرد ولي با مخالفت دولت امريكا مواجه مي‌شود.
استدلال امريكا اين بود كه اوپك نمي‌تواند موفق باشد زيرا اختلافات كشورهاي مؤسس آن بسيار بالاست و چون تبحري در اين باره ندارد با شكست دوباره سمت هفت خواهران مواجه مي‌شود و آنجاست كه مي‌توان امتياز بيشتري گرفت، ضمن آنكه با بها دادن به اين خواسته آنها مانع توسعه ديدگاه‌هاي ضد امريكايي در اين كشورها خواهيم شد.
به هر حال سال بعد قطر از مؤسسان كنار رفت و چهار كشور ايران، ونزوئلا، عربستان و كويت در بغداد دور هم جمع شدند و تولد اوپك را اعلام كردند و كشورهاي ديگر هم به مرور زمان به آن اضافه شدند و امروز 12 عضو دارد كه 35 درصد نياز بازار را پوشش مي‌دهند و مهم‌ترين سازمان نفتي جهان هستند.
تأسيس آژانس بين‌المللي انرژي
اين سازمان در دهه 60 ميلادي جايگاه خاص و قدرت اجرايي نداشت اما در دهه 70 ميلادي با تحريم فروش نفت به امريكا و اسرائيل پوست تركاند و قيمت‌هاي نفت را چند برابر كرد و آنجا بود كه قدرت اوپك به صورت انفجاري مشخص شد. شوك نفتي بزرگي كه امريكا را به شدت تحت تأثير قرار داده و بحران بزرگي ايجاد كرده بود، غرب را به فكر تأسيس نهادي انداخت تا بتوانند با خرد جمعي و خط دادن به بازار، موج‌‌شكن بزرگي را در برابر اوپك ايجاد كنند.
آنها متوجه شده بودند كه ذهنيتشان درباره اوپك اشتباه بود لذا آژانس بين‌المللي انرژي را تأسيس كردند كه همان سازمان كشورهاي وارد‌كننده نفت بود و قوانيني را تصويب كردند تا كشورهاي وارد‌كننده با ذخيره‌سازي نفت به اندازه 90 روز واردات خود، در صورت تحريم اوپك بتوانند بر بحران‌ها چيره شوند. از آن روز تا به امروز اين دو نهاد روبه‌روي هم قرار گرفتند و به صورت جنگ سرد، بازي را پيش مي‌برند.
تأثير اوپك و خروج از آن
تاريخ اوپك نشان داده است هرگاه قيمت‌ها سقوط مي‌كنند اختلاف‌ها در اين سازمان به اوج مي‌رسد و در اين ميان، رسانه‌هاي غربي و جهت‌دار با انتشار اخبار و تحليل‌هاي جهت‌دار براي تضعيف اوپك هم‌قسم مي‌شوند، كما اينكه طي دو سال اخير اين واقعيت به خوبي قابل رؤيت بود به نحوي كه حتي در داخل اوپك صداي مرگ اوپك شنيده مي‌شد.
اين سازمان مؤثرترين نقش را در بازار نفت و قيمت‌ها دارد و با يك تصميم خود، قيمت‌ها را بالا و پايين مي‌كند؛ سازماني با توليد 32ميليون بشكه در روز و سه ضلع مؤسس ايران، ونزوئلا و عربستان توانسته بحران‌هاي زيادي را پشت سر گذاشته و با ساختاري منسجم و بين‌المللي مورد هدف نهادهاي روبه‌روي خود قرار گرفته است.
گرچه نقدهايي به اين سازمان وارد است از جمله رأي‌گيري اما به هر حال اين سازمان تنها نهاد بين‌المللي است كه ايران با سهم 12درصدي خود در آن توانسته بازيگر مهم عرصه نفت جهان باقي بماند و اگر از اين سازمان خارج بود، بيشتر از آن مهجوريتي كه طي چند سال گذشته تجربه كرده بود، در تنهايي دست و پا مي‌زد.
سفرهاي وزراي نفت جهان از جمله وزير انرژي روسيه به ايران به منظور رايزني براي فريز نفتي مرهون نقش‌آفريني اوپك در عرصه بين‌المللي است كه اگر اوپك نبود، نفت ايران در جهان به اهميت «ايران اوپكي» نبود. حضور تهران در مهم‌ترين نهاد بين‌المللي نفت و شنيده شدن صداي ايران در بازار نفت جهان، تنها يكي از محسنات اوپك است كه بايد تقويت شود.
