برخی محققان کبوترخانه ها را شاهکار معماری دوره صفویه می
دانند و معتقدند نخستین نمونه کبوترخانه ها در زمان شاه عباس به وجود آمد ."ژان شاردن" سیاح فرانسوی که در زمان صفویه به
اصفهان سفر کرده بود ، در سفرنامه خود پیرامون شهر اصفهان بیش از ۳ هزار کبوترخانه
شمرده و نوشته است که برخی از این برج ها گاه تا ۱۴ هزار کبوتر در خود جای داده
اند.حال از آن تعداد فقط ۳۰۰ باب باقي مانده كه نها هم بیشتر
مخروبه و نیمه مخروبه است.
***
ساختار معماری کبوترخانه به گونه ای بوده که نه تنها در
برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان
مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه ای
بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می کرده است.
از علوم دیگر در ساخت برجهای کبوتر همچون استفاده از دانش
فیزیک با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار
تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد،
عالمانه بهره برده شده است.
دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری جزو علومی است که در
ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای
مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده است.
ساخت
کبوترخانه یکی از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است که در استان یزد
دو کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است.
حال اما تعداد کبوترخانه های اصفهان از ۳ هزار به حدود ۳۰۰
باب کاهش یافته و از این تعداد تا سال گذشته۶۵ کبوتر خانه در فهرست آثار ملی میراث
فرهنگی و گردشگری ثبت شده است و می توان گفت آنچه امروزه از عظمت و وفور کبوترخانه
باقی مانده، بیشتر بقایای مخروبه و نیمه مخروبه است که در دشت های اطراف منطقه
اصفهان خودنمایی می کند.
میراث فرهنگی کوتاهی می کند
معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان معتقد است میراث
فرهنگی در قبال برج های کبوتر کوتاهی می کند و با توجه به اینکه قدمت این برج ها
به حتی قبل از دوره صفویه می رسد ، لازم است با ورود میراث فرهنگی تعداد دیگری از
این برج های کبوتر ثبت ملی شوند و اعتبار مورد نیاز برای مرمت این برج ها در نظر
گرفته شود.
سید جمال الدین صمصام شریعت در گفتگوی اختصاصی با "جوان"
گفت: فلسفه ی وجودی برج های کبوتر مشخص است ، این برج ها برای کبوترها به منظور
استفاده از فضولات حیوانی به عنوان کود در فضای سبز و اراضی کشاورزی ساخته می شده
است.
وی با اشاره به اینکه بیشتر برج های کبوتر در سمت شرق
اصفهان به ویژه اطراف گورت که در گذشته روستا بوده و در حال حاضر به شهر اصفهان
الحاق شده است، وجود دارند، افزود: مالکیت این برج ها بیشتر موروثی و برخی متعلق
به حاکمان روستا بوده که با تغییرات ایجادشده در وضعیت کشت و کار و همچنین با ورود
کودهای شیمیایی ارزان تر و سهل الوصول تر، دیگر به برج های کبوتر برای جمع آوری
فضله و تهیه کود توجهی نشد.
معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان در پاسخ به پرسش
خبرنگار ما مبنی بر اینکه "متولی رسیدگی به برج های کبوتر به عنوان آثار فاخر تاریخی
کدان نهاد یا ارگانی است؟" اضافه کرد: برج های کبوتر مالکیت خصوصی دارند ، بنابراین
متولی رسیدگی به این برج ها همان مالکینی هستند که در اراضی خودشان توسط اجدادشان برج های کبوتر ساخته شده و در مالکیت آنها باقی
مانده و یا این برج ها در مالکیت جدید منتقل شده اند.
وی اظهارکرد: بعضی از برج های کبوتر شهر اصفهان مثل برج
کبوترخیابان امام خمینی(ره) ، برج کبوتر خیابان شیخ صدوق و یا داخل دانشگاه اصفهان
ثبت ملی شده اند.
صمصام شریعت گفت: در گذشته اطراف باغ هزارجریب که مربوط به
زمان صفویه است، چهار برج کبوتر وجود داشته که دو برج آن تخریب و دو برج دیگر باقی
مانده است و برج های باقی مانده یکی در خیابان شیخ صدوق جنوبی واقع شده و دیگر
داخل دانشگاه اصفهان است که محدوده ی باغ هزارجریب را مشخص می کردند اما غیر از
این برج های کبوتر هزار جریب، برج کبوتری که در خیابان امام خمینی(ره) نزدیک آتش
نشانی است و ثبت ملی شده ویژگی خاص خود را دارد.
وی با ابراز تأسف از رو به تخریب بودن برج های کبوتر منطقه
ی شرق اصفهان ، افزود: اکثر این برج های
کبوتر علیرغم تاریخی بودن ثبت ملی نشده اند و به همین جهت با بی توجهی رو به رو
شده است، به همین دلیل معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان قراردادی را با
مهندس مشاور منعقد کرده تا این برج ها را
شناسایی نموده و در اطراف آنها محور گردشگری عبوری تعریف شود تا مردم از جاذبیت
های این محورها بهره مند شوند.
معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان بیان داشت: با توجه
به اینکه اکثر این برج ها مالکیت خصوصی دارند ممکن است اجازه ی ورود به مشاوران
داده نشود ولی قطعاً وقتی بدانند طرحی که در نظر گرفته شده باعث جذب گردشگر شده و
منافعی برای آنها به همراه دارد، مالکان همکاری لازم را انجام خواهند داد.
وی تصریح کرد: به اعتقاد من میراث فرهنگی در قبال برج های
کبوتر کوتاهی می کند و با توجه به اینکه قدمت این برج ها به حتی قبل از دوره صفویه
می رسد ، لازم است با ورود میراث فرهنگی تعداد دیگری از این برج های کبوتر ثبت ملی
شوند و اعتبار مورد نیاز برای مرمت این برج ها در نظر گرفته شود.
برج های کبوتر در کشاورزی مغفول مانده
کبوترخانه در گذشته در اقتصاد کشور نیز تاثیرگذار بوده اند
به نحوی که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران
انجام داد، فرمان هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر
کرد و بی انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ
کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و
هنری باشیم.
متأسفانه عملکرد پرسود این بناهای با ارزش که در کار
کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است .این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته
شده جهان هستند.
