کد خبر: 773751
تاریخ انتشار: ۰۸ اسفند ۱۳۹۴ - ۱۱:۱۲
گذر و نظری بر اثر تاريخي «جمعيت فدائيان اسلام به روايت اسناد»
احمد گل محمدي

اسناد مورد استفاده در پژوهشي كه در اين مقام معرفي مي‌شود، اسناد موجود در «مركز اسناد انقلاب اسلامي» است كه با روش خاصي بررسي و از آنها بهره‌برداري شده است. نخست همه اسناد مرتبط به موضوع شناسايي شدند كه در مجموع بيش از 7 هزار سند بودند، سپس اسناد شناسايي‌ شده مطالعه و از آنها فيش‌برداري شد و بيش از 700 برگ (حدود 10 درصد) آنها براي بازنويسي و انتشار گزينش شدند.

در تكميل داده‌هاي اسنادي لازم براي بازنويسي تاريخ فدائيان اسلام از اسناد موجود ديگر مراكز اسنادي نظير «مركز اسناد شهيد باهنر» رياست جمهوري، «سازمان اسناد ملي ايران» و «مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر» نيز تا حد ممكن استفاده شده است. در گزينش اسناد موارد ذيل مورد توجه قرار گرفته‌اند: 1- اسناد بازنويسي و منتشر شده تكراري نباشند.
2ـ اسنادي فيش‌برداري و گزينش مي‌شدند كه مهم‌تر يا كامل‌تر باشند. 3-اسنادي فيش‌برداري و گزينش شده‌اند كه از لحاظ موضوعي و زماني كاستي‌ها و شكاف‌هاي موجود در مجموعه اسناد گزينش‌شده را پوشش مي‌دادند.

در مرحله بعد مجموعه اسناد گزينش‌شده، كپي، موضوع‌نويسي و به صورت
تاريخي - موضوعي مرتب و آماده حروفچيني شدند. اسناد حروفچيني شده چهار بار مقابله و اصلاح شدند و در موارد لازم توضيحاتي به صورت پاورقي به برخي اسناد اضافه شد. بدين ترتيب داده‌هاي اصلي اين پژوهش تاريخي فراهم آمد كه بيان ويژگي‌هاي اين داده‌ها خالي از فايده نيست.

از لحاظ محتوايي، مبدأ و مقصد سند مي‌توان اين اسناد را به چند دسته تقسيم كرد. بخش عمده‌اي از اسناد گزارش‌هاي مأموران شهرباني و ديگر سازمان‌هاي نظامي و انتظامي در‌باره عملكردها و اقدامات جمعيت فدائيان اسلام و رهبران و اعضاي فعال اين جمعيت است. اين گزارش‌ها كه اغلب به صورت روزانه تهيه و ارسال شده‌اند، فعاليت‌هاي گوناگون جمعيت، به‌ويژه اجتماعات، سخنراني‌ها، برگزاري مراسم
سياسي ـ مذهبي، تظاهرات، عضوگيري، برنامه‌ريزي و... را به‌‌خوبي روشن مي‌كنند.

بخش ديگري از اسناد مكاتبات بين سازمان‌هاي مختلف به‌خصوص شهرباني، وزارت كشور، وزارت جنگ، فرمانداري نظامي و نخست‌وزيري را پوشش مي‌دهند كه محتواي آنها هم عمدتاً به فعاليت‌هاي گوناگون جمعيت فدائيان اسلام، نواب صفوي و ديگر اعضاي فعال جمعيت و همچنين تلاش‌هاي مسئولان انتظامي و نظامي براي مهار و سركوب جمعيت مربوط مي‌شود. راجع به رفتار فدائيان زنداني شده و نحوه برخورد زندانيان ديگر و مقامات زندان با آنها نيز مكاتبات و گزارش‌هايي وجود دارد.

اعلاميه‌ها و بيانيه‌هاي گوناگون جمعيت فدائيان اسلام، بخش ديگر، اما اندك اسناد اين مجموعه را تشكيل مي‌دهند. اين اعلاميه‌ها و بيانيه‌ها، اهداف و ديدگاه‌هاي كلي جمعيت و موضع‌گيري پيرامون رويدادها و تحولات معين را آشكار مي‌كنند و از برنامه‌ها و اقدامات مختلف آن، به‌ويژه مراسم مذهبي و اجتماعات خبر مي‌دهند. همچنين اين مجموعه دربرگيرنده شماري از اسناد است كه محتواي آنها را بازجويي‌ها و محاكمات اعضاي جمعيت فدائيان اسلام در مراحل مختلف فعاليت اين جمعيت شكل مي‌دهند. افزون بر اينها شمار اندكي از اسناد گوناگون نظير آمارهاي مختلف درباره اعضاي جمعيت، اسناد تشخيص هويت، گزارش‌هاي وابسته‌هاي سياسي و نظامي ايران در كشورهاي خارجي و بريده‌هاي جرايد مختلف در اين مجموعه گنجانيده شده است.

در خصوص اهميت و اعتبار اسناد اين مجموعه نيز مي‌توان نكاتي را بيان كرد. بخش عمده‌اي از اسناد اين مجموعه را گزارش‌هاي مأموران ويژه شهرباني تشكيل مي‌دهند كه بنا به دلايلي اعتبار و اهميت آنها چونان داده‌هاي تاريخي چندان محل ترديد نيست: 1- گزارش‌ها توسط شاهدان عيني كه معمولاً در اين جمعيت نفوذ و در فعاليت‌هاي مختلف آن، به‌ويژه اجتماعات، سخنراني‌ها و تظاهرات شركت مي‌كردند نوشته شده است؛ 2ـ محتواي گزارش‌ها در بيشتر موارد توصيفي است و نويسنده گزارش آنچه را كه ديده يا شنيده ثبت و ضبط كرده است و حتي‌الامكان از تحليل و ارزيابي رويدادها كه اعتبار سند را خدشه‌دار مي‌سازد خودداري كرده است. 3ـ مهم‌ترين دليل اينكه در بيشتر موارد گزارش‌هاي متعددي درباره يك رويداد وجود دارد و دو يا چند شاهد مختلف يك رويداد را گزارش كرده‌اند. هر چند اين گزارش‌ها از لحاظ تفصيل و نحوه توصيف تفاوت‌هايي دارند. البته درباره يك رويداد معمولاً گزارش يا گزارش‌هايي گزينش شده‌اند كه كامل‌تر و دقيق‌تر هستند. بخش ديگري از اسناد اين مجموعه هم ماهيتاً معتبر هستند، به‌ويژه اعلاميه‌ها و بيانيه‌هاي مختلف فدائيان اسلام، مكاتبات و گزارش‌هاي مربوط به نحوه برخورد با اعضاي جمعيت و محاكمات و بازجويي آنها.

در اين اسناد ضعف‌ها و كاستي‌هايي نيز وجود دارد: 1- اسناد مربوط به فدائيان اسلام از لحاظ پوشش زماني و موضوعي، كاستي‌ها و شكاف‌هايي دارند. در برخي موارد حجم اسنادِ مربوط به دو رويداد متفاوت، ولي داراي اهميت نسبتاً برابر تناسب چنداني با هم ندارند. به بيان روشن‌تر در‌باره يك رويداد اسناد فراواني وجود دارد، در حالي كه اسناد مربوط به رويدادي به همان اندازه مهم بسيار كمتر است. به عنوان مثال اسناد مربوط به فعاليت‌هاي روزانه سيد‌حسن امامي، برادر حسين امامي از لحاظ شمار و دقت با هيچ‌كدام از ديگر اعضاي فعال جمعيت فدائيان اسلام، به استثناي نواب و واحدي قابل مقايسه نيست و مأموران ويژه شهرباني تقريباً بيشتر اقدامات و فعاليت‌هاي سيد‌حسن را ثبت و ضبط كرده‌اند. از لحاظ زماني هم چنين عدم تناسبي در شمار و دقت اسناد وجود دارد.

2ـ گرچه بخش عمده‌اي از اسناد مربوط به فعاليت‌ها و اقدامات مختلف جمعيت فدائيان اسلام دقيق هستند، اما در برخي اسناد نيز دقت چنداني مشاهده نمي‌شود و حتي اسنادي وجود دارند كه محتواي آنها از لحاظ ثبت و ضبط رويدادها، به‌ويژه تاريخ رويدادها متناقض است. به عنوان نمونه درباره سفر نواب به كاشان يا اقدامات عبدخدايي و حسن امامي در مشهد چنين اختلافات و تناقضاتي وجود دارد كه البته در مواردي مي‌توان اين اختلافات و تناقضات را به كمك منابع و اسناد مشابه ديگر حل كرد.

3ـ همچنين گزارش‌هايي وجود دارند كه مبناي آنها شايعات و احتمالات است. اينگونه گزارش‌ها كه معمولاً با عباراتي مانند «شنيده مي‌شود»، «شايع شده است»، «احتمال مي‌رود» و... آغاز مي‌شوند، بر مبناي شايعات، حدس و گمان‌هاي موجود در جامعه تهيه شده‌اند و به همين دليل اعتبارشان مخدوش به نظر مي‌رسد. البته خود اين شايعات و احتمالات نمود يافته در اين گزارش‌ها كه شايد با هدف و برنامه معيني توسط احزاب و گروه‌هاي مختلف يا حتي خود حكومت رواج مي‌يافت تا حدودي به بازنويسي تاريخ جمعيت فدائيان اسلام كمك مي‌كنند. ناگفته نماند چنين شايعات و احتمالاتي گاهي در گزارش‌هاي بعدي تكذيب و رد و گاهي هم واقعيت داشتن آنها آشكار شده است.

گرچه از جنبه‌هاي گوناگون، اسناد نوشتاري گردآوري شده درباره فدائيان اسلام دقيق و كامل هستند، اما به‌منظور عرضه تصويري گوياتر از جمعيت فدائيان اسلام تلاش شده است از اسناد تصويري هم استفاده شود. بدين منظور با استفاده از رايانه تمامي عكس‌هاي مرتبط موجود در آرشيو عكس مركز اسناد انقلاب اسلامي را جست‌وجو كرده و شماري از آنها را كه شناسايي شده بودند در اين مجموعه گنجانده‌ايم. به هر حال مجموعه اسنادي كه روش شناسايي، گزينش و ويژگي‌هاي آنها به اختصار بيان شد، منبع اصلي اين روايت تاريخي هستند و نگارنده بر آن است حتي‌الامكان بازنويسي تاريخ جمعيت فدائيان اسلام را با بهره‌گيري از اين اسناد مستندتر و معتبرتر سازد و در صورت ضعف يا فقدان سند از منابع ديگر، به‌ويژه كتب و مقالات تاريخي موجود استفاده كند.

نظر شما
جوان آنلاين از انتشار هر گونه پيام حاوي تهمت، افترا، اظهارات غير مرتبط ، فحش، ناسزا و... معذور است
تعداد کارکتر های مجاز ( 200 )
پربازدید ها