پس از واقعه 15 خرداد 1342، نيروهاي امنيتي و انتظامي فشار خود را بر مساجد و جلسات مذهبي افزايش دادند و با كنترل شديد آنها و نيز دستگيري عوامل فعال، از انجام هرگونه عمل انقلابي جلوگيري كردند. در اين ميان مسجد تازه تأسيس «الجواد» با تمامي فشارها و كنترل‌هاي موجود، حركت و فعاليت انقلابي خود را عليه حكومت آغاز كرد. در همان آغاز سال‌هاي نخستين مبارزه، در اين مسجد اجتماعات سياسي و جلسات انجمن‌هاي مختلف تشكيل مي‌شد. سخنران‌هاي اين اجتماعات با روشنگري‌هاي خود باعث تحريك مردم به مبارزه با حكومت و آگاهي آنها از وضع اجتماعي و اقتصادي موجود مي‌شدند.
جلسات انجمن اسلامي مهندسين در مسجد الجواد
از جمله گروه‌هايي كه در آغاز فعاليت انقلابي در اين مسجد به فعاليت مي‌پرداختند، انجمن اسلامي مهندسين بود. به گفته هاشم صباغيان از اعضاي انجمن اسلامي مهندسين، از آنجا كه اين مسجد در منطقه مركزي شهر قرار داشت، لذا اين گروه در آغاز حركت انقلابي مسجد الجواد را براي برگزاري مراسم سخنراني خود انتخاب كرد. (1) انجمن يادشده با برگزاري مجالس و دعوت از سخنران‌هاي مذهبي همچون استاد مرتضي مطهري، آيت‌الله سيد علي خامنه‌اي و سيد عبدالكريم هاشمي‌نژاد در طول سال‌هاي 1348 و 1349 ريشه‌هاي مخالفت با حكومت را در مسجد الجواد پايه‌گذاري كرد. علاوه بر اين برخي از مهندسان اين انجمن همچون مهندس معين‌فر و مهندس تاج نيز به سخنراني مي‌پرداختند و بسياري از مسائل سياسي و اجتماعي روز را بيان مي‌كردند. اين جلسات با حضور دانشجويان، مهندسان و طبقات مختلف مردم مورد حمايت قرار مي‌گرفت.
از اولين جلسات انجمن اسلامي مهندسين مي‌توان به جلسه سخنراني كه در تاريخ 26/12/1348 در مسجد برگزار شد، اشاره كرد. طبق گزارش‌هاي ساواك اين جلسه با حضور 200 نفر از دانشجويان، مهندسان و طبقات مختلف مردم تشكيل شد. در اين جلسه پس از تلاوت آياتي از قرآن تفسير و ترجمه توسط مهندس والي، آيت‌الله سيد علي خامنه‌اي درباره زندگي امام حسين(ع) سخناني ايراد كرد. سپس مهندس محمود مرتاضي و مهندس تاج اشعاري درباره فداكاري امام حسين(ع) خواندند. در پايان اين گزارش اشاره شده است افراد ذيل در جلسه شناسايي شدند:مهندس والي، مرتاضي، مهندس سليم‌پور و مهندس بازرگان. (2)
اين جلسه در روز 28 اسفند ادامه يافت و اين بار آيت‌الله سيد علي خامنه‌اي و سيد عبدالكريم هاشمي‌نژاد(3) بالاي منبر رفتند و امام حسين(ع) سخناني ايراد كردند. در ابتدا هاشمي‌نژاد درباره قيام امام حسين(ع) سخناني بيان كرد، سپس آيت‌الله سيد علي خامنه‌اي بالاي منبر رفت و درباره جهاد چنين گفت: «حضرت فاطمه در كوفه كه براي مردم سخنراني مي‌كرد، مردم را به قيام و جهاد در راه اسلام راهنمايي مي‌كرد، چون در آن زمان دولت ديكتاتور معاويه حلال و حرام را يكسان مي‌شمرد و الان هم در مملكت ما دولت ديكتاتور يافت مي‌شود كه حلال و حرام را از هم تشخيص نمي‌دهد، چون ما مرد نداريم. اگر مرد داشتيم اين حلال و حرام در مملكت ما هم وجود داشت.»وي در ادامه درباره مردم فلسطين گفت: «حضرت علي(ع) فرموده‌اند: بايد همسايه به همسايه خودش كمك كند. الان اسرائيل و اعراب در جنگ و جدال هستند مگر ما از يك نژاد نيستيم، چرا نهضت و جنبش نمي‌كنيم.»(4)در اين جلسه نيز افرادي چون آيت‌الله سيد محمود طالقاني، مهندس بازرگان، مهندس تاج، مهندس سره‌اي، مرتضي مرتضايي و دكتر حائري يزدي توسط ساواك شناسايي شدند. (5)
استاد شهيد آيت‌الله مطهري در مسجد الجواد
پس از تشكيل چندين جلسه توسط انجمن اسلامي مهندسين، تعداد شركت‌كنندگان در اين جلسات افزايش يافت، چنانكه در جلسه سخنراني استاد مطهري در اواخر اسفند 1348 حدود 3 هزار نفر از دانشجويان و طبقات مختلف مردم شركت كردند. علاوه بر اين طبق گزارش ساواك افرادي چون دكتر عباس شيباني، (6) مهندس بازرگان، مهندس معين‌فر، مهندس عزت‌الله سحابي، دكتر يدالله سحابي(7) و عده‌اي از شركت‌كنندگان در جلسات مسجد هدايت در اين مراسم شركت كردند. (8) در اين جلسه استاد مطهري درباره مصلح جامعه اسلامي سخنراني كرد و در اين باره چنين گفت: «مصلح شخصي است كه صلاح اجتماعي را بخواهد و هميشه درصدد رفع نقايص آن برآيد. پيامبران ما مصلح بوده‌اند كه مي‌خواستند افراد را از ركود و انجماد بيرون بياورند. در اسلام مصلح بودن سه شرط دارد: اول آنكه اهل بند و بست و سازش نباشد، دوم اينكه فاسد نباشد و شخصيت فوق‌العاده‌اي داشته باشد و بخواهد جامعه را اصلاح كند. سوم طماع نباشد، يعني طمع پول، زن، شهوت و مقام نداشته باشد. آن‌وقت چنين شخصي مي‌تواند صلاح خود و جامعه را تشخيص بدهد.»(9)
چنانكه از اسناد و مدارك باقي‌مانده برمي‌آيد، انجمن اسلامي مدرسين ايران تا سال 1350 در مسجد الجواد مراسم و جلسات شورانگيزي برپا كردند و در اين جلسات درباره آزادي، نفاق و فساد در جامعه سخنراني كردند. اين انجمن سعي كرد بين مسجد و حسينيه ارشاد نيز ارتباط برقرار كند. به همين دليل در بسياري از جلسات از دكتر علي شريعتي راجع به نفاق، شيعه و انقلاب سخن گفت كه حاضران استقبال كردند. (10)
شهيد سيد عبدالكريم هاشمي نژاد در مسجد الجواد
به دنبال دعوت انجمن اسلامي مهندسين از شهيد عبدالكريم هاشمي‌نژاد و استقبال از سخنراني‌هاي او طي سال‌هاي 1349 و 1350، وي به چهره‌اي انقلابي در اين مسجد تبديل شد. چنانكه برخي از اوقات بدون حضور انجمن اسلامي و به‌طور مستقل جلسات وعظ و سخنراني برپا مي‌كرد. وي در مورد اعلاميه حقوق بشر، اقتصاد در اسلام، مالكيت در اسلام، ارزش كار در جوامع، فساد مجلات هنري، جهان‌بيني و وسعت تعاليم اسلامي و مبارزات مردم ويتنام صحبت مي‌كرد.
شهيدسيد عبدالكريم هاشمي‌نژاد در بسياري از سخنان خود صراحتاً به غرب حمله مي‌كرد. او در يكي از سخنراني‌هاي خود راجع به اعلاميه حقوق بشر اظهار كرد: «تنظيم اعلاميه حقوق بشر به‌وسيله كشورهايي كه آيين مسيحيت دارند، نشان‌دهنده بي‌توجهي اين مجامع نسبت به گفتار دين آنها است. هنوز مركب اعلاميه حقوق بشر خشك نشده بود كه فجايع بسيار عجيبي در الجزاير و بعضي از كشورهاي اسلامي به پا و يك ميليون مردم مسلمان را قتل عام كردند. (11) بايد از ويتنام بازديد كرد تا به طرز فكر مسيحيان آشنا شد. اين اربابان امپرياليسم و استعمار چه فجايعي و چه كشتاري را در كشورهاي اسلامي كردند. استعمار نظامي محكوم شده است، اما استعمارگران استعمار نويي را به نام استعمار فكري در مجامع مسلمين شيوع دادند....»(12)چنين سخناني كه مورد حمايت شركت‌كنندگان در مجالس نيز واقع مي‌شد، مسجد الجواد را به يكي از مراكز ضد غربي زمان تبديل كرد. چنانكه بعدها سخنراني‌هاي ديگري درباره غرب و جنايات آنها در كشورهاي اسلامي ايراد شد.
اوج‌گيري فعاليت‌هاي سياسي مسجد الجواد
مسجد الجواد در اواخر دهه 40 و اوايل دهه 50 با حضور انجمن اسلامي مهندسين و عبدالكريم هاشمي‌نژاد به يكي از مراكز ضد استبدادي و ضد استعماري زمان تبديل شده بود. در 1349 با حضور سه شخصيت انقلابي يعني استاد مرتضي مطهري، محمدجواد باهنر و محمد مفتح مسجد اهميت روزافزوني يافت. اين اشخاص با برگزاري جلسات و سخنراني‌هاي متنوع مسجدالجواد را به كانوني عليه حكومت پهلوي تبديل كردند. (13)
مسجد الجواد كه در اين زمان يكي از مراكز اجتماع نيروهاي مذهبي متعهد و روشن زمان محسوب مي‌شد، با حضور دكتر باهنر جان تازه‌اي گرفت. سخنراني‌هاي وي موجبات رونق و جذب تعداد بيشتري از مردم، مخصوصاً جوانان را فراهم كرد. دكتر محمدجواد باهنر در سايه شرايط به دست آمده توسط اهالي مسجد ضمن ابلاغ انديشه‌هاي امام و برنامه‌هاي نهضت امام خميني به افشاگري و روشنگري مردم پرداخت و فرصتي ايجاد كرد تا ملت مسلمان آمادگي اعتقادي و علمي مبارزاتي ضد حكومت را به دست آورد. ايشان طي سال‌هاي 1349 و 1350 در مسجد الجواد به سخنراني درباره خصوصيات اخلاقي امام حسين(ع)، تقيه(3)، آزادي از ديدگاه اسلام، منطق آزادي از منظر امام حسين(ع)، ارزش انسان از نظر قرآن، اقتصاد در اسلام، وقف، علل قيام امام حسين(ع)، شرايط ايمان به خدا، امر به معروف و نهي از منكر، اتحاد و رشد فكري مسلمانان پرداخت. ايشان همواره در سخنراني‌هاي خود غير‌مستقيم به حكومت پهلوي حمله مي‌كرد. چنانكه در يكي از گزارش‌هاي ساواك از زبان وي نقل شده است:«حضرت علي(ع) فرموده است: روزي كه شمشيرها براي يك هدف كشيده شود، نيت‌هايتان يكي باشد و چشم‌ها عميق‌تر بنگرد پس قدرت و حكومت به دست شماست... مطالبي هست كه نمي‌شود گفت.»
همچنين طبق گزارش ديگري در تاريخ 26/8/1349 دكتر باهنر در مسجد الجواد به ايراد سخن پرداخت. دكتر باهنر علاوه بر سخنان يادشده به اصول اقتصادي اسلام و وضعيت اقتصادي جامعه نيز اشاره‌اي كرد.
پس از سخنراني‌هاي دكتر باهنر كه چند ماهي قبل از برگزاري جشن‌هاي 2500 ساله شاهنشاهي در مسجد الجواد انجام شد، وي ممنوع‌المنبر شد. ساواك تهران در اين باره به ساواك شمال‌شرق تهران نوشت: «با اعلام اينكه مراتب به شهرباني كل كشور منعكس شده است، دستور فرماييد در اين زمينه اقدام و مراقبت لازم معمول و نتيجه آن را به‌موقع گزارش كنند.» ساواك شمال‌شرق تهران نيز به ساواك تهران چنين پاسخ مي‌دهد: «در مورد نامبرده بالا تذكرات لازم به مسئولان مسجد الجواد داده شد. مراتب جهت استحضار به عرض مي‌رسد.»از اين تاريخ به بعد تا پيروزي انقلاب اسلامي، اجازه سخنراني در مسجد الجواد به وي داده نشد. با اين تصميم مسجد الجواد از وجود يك سخنران و نويسنده برجسته محروم ماند. فعاليت ايشان تا پيروزي انقلاب اسلامي علاوه بر چند سخنراني بيشتر در گرداگرد مسائل فرهنگي و نويسندگي بود.
يك امام جماعت متفاوت در مسجد الجواد
همراه با دكتر محمدجواد باهنر، استاد مرتضي مطهري نيز رهبري فعاليت‌هاي انقلابي را در مسجد الجواد به عهده داشت. وي از جمله سخنران‌هاي مسجد الجواد بود كه در دوره‌اي كوتاه پايگاه فعاليت‌هاي خود را به اين مسجد منتقل كرده بود. او در اين دوره فعاليت‌هايش را در دايره‌اي محدودتر از گذشته ادامه داد. ايشان ضمن مسئوليت اداره مسجد امامت جماعت اين مسجد را نيز به عهده داشت. جلسات تفسير قرآن و علوم ديني از جمله فعاليت‌هاي فرهنگي استاد مطهري در مسجد الجواد بوده است.
امامت استاد مرتضي مطهري در مسجد الجواد در سال 1349 به دنبال اعتراض به سيد ابوالفضل موسوي زنجاني، امام جماعت وقت مسجد آغاز شد. استاد به وضع بانواني كه بدون حجاب براي شركت در مجلس ختم به مسجد مي‌آمدند و خودداري آقاي زنجاني از حضور در مسجد اعتراض داشت. استاد مطهري در جلسات سخنراني خود درباره اعمال انسان، جهاد، منافق، نيت، ارزش جنگ در راه اسلام، پيروزي حق بر باطل، وسوسه شيطاني، تقيه در اسلام، مسئله فلسطين، عدالت و. . . سخن مي‌گفت. وي در بسياري از سخنراني‌هاي خود عليه حكومت و وضع مملكت سخناني ايراد كرد. در گزارشي از ساواك در تاريخ 8/8/51 درباره سخنراني استاد مطهري در مسجد الجواد آمده است: «مرتضي مطهري روز 28/7/1351 در شبستان مسجد مذكور درباره سوره نور سخنراني كرد و ضمن آن گفت: مملكتي كه با كفر مي‌تواند ادامه يابد، با ظلم از بين مي‌رود. . . عدالت يعني همبستگي اجتماع و ظلم يعني گسيختگي آن و اگر كشوري نظام صحيحي داشته، ولي ايمان نداشته و ماترياليستي باشد، ممكن است ترقي كند، ولي اگر بي‌ايمان باشد و عدالت نداشته باشد از بين خواهد رفت.»
استاد مطهري در بسياري از سخنان خود در مسجد الجواد خطر منافقين را نيز گوشزد مي‌كرد. وي در يكي از سخنراني‌هاي خود اظهار داشت: «خطر اين‌گونه افراد خيلي زياد است، چون ظاهراً مسلمانِ كامل، ولي باطناً بي‌دين هستند.»پس از آن دكتر شريعتي درباره قيام كربلا سخنراني كرد. طبق نوشته ساواك افراد حاضر در مسجد اغلب از جوانان بودند و با دقت خاصي به گفته‌هاي سخنرانان گوش مي‌دادند. بر اساس اسناد ساواك در آن زمان شخصي به نام معصومي كه مهندس ساختمان بود، سخنان استاد مطهري را در اين مسجد ضبط مي‌كرد و آنها را به صورت جزوه در اختيار مردم قرار مي‌داد.
شهيد آيت‌الله مفتح در مسجد الجواد
در زماني كه مسجد الجواد اوج فعاليت‌هاي سياسي خود را با كمك و همكاري دكتر محمدجواد باهنر و استاد مرتضي مطهري پشت سر مي‌گذاشت، دكتر مفتح نيز به موازات فعاليت‌هايي كه در مساجد ديگر داشت، بنا به دعوت مؤمنان و اهالي مسجد الجواد به آن مسجد آمد. از آنجا كه در اين زمان مسجد الجواد يكي از معدود پايگاه‌هاي عرضه اسلام راستين و تشيع ناب بود، ايشان در آنجا به ايراد سخنراني و برگزاري جلسات تفسير پرداخت و از اين طريق به روشنگري و ارتباط بيشتر بين نسل روشنفكر، تحصيلكرده و اقشار روحاني متعهد و مسئول همت گمارد. ارمغان اين برنامه مفيد و مؤثر ترغيب و جذب جوانان دانشگاهي به سمت اسلام و نيز انس دانشگاهيان با طلاب علوم حوزوي بود. (14)
دكتر مفتح طي سال‌هاي 1351 ـ 1349 كه اوج فعاليت‌هاي سياسي ـ فرهنگي مسجد الجواد بود، در اين مسجد به فعاليت سياسي و سخنراني پرداخت. موضوع سخنراني‌هاي وي اثبات وجود حضرت ولي‌عصر(عج)، قرآن، جنايت و خيانت سران كشورها، جهاد، فداكاري امام حسين(ع)، استثمار و استعمار بود. وي از سال 1349 تا زماني كه ممنوع‌المنبر شد، به مناسبت‌هاي مختلف در مسجد الجواد سخنراني مي‌كرد. گزارشي از ساواك خبر سخنراني وي را در تاريخ 6/9/1349 ارائه مي‌دهد. «برنامه‌هاي سخنراني وي در اين مسجد درباره ارتباط و هماهنگي با حجت‌الاسلام دكتر محمدجواد باهنر برگزار مي‌شد.» در ادامه اين گزارش آمده است: چون در «جلسه مذكور آقاي باهنر، براي سخنراني نيامده بود» دكتر مفتح به ايراد سخن پرداخت. (15)
اين مبارز بزرگ انقلابي گاهي اوقات به صورت مستقيم عليه حكومت و دستگاه حكومتي شاه سخن مي‌گفت. طبق گزارش ساواك در تاريخ 7/8/1351 دكتر مفتح در مسجد الجواد درباره استعمار و استثمار سخناني ايراد كرد. وي در اين باره گفت: «بشر به حكم غريزه و نيرو مي‌خواهد ديگران را تحت سلطه خود در آورد و آنها را در خدمت خود به كار گمارد و اين ايده استعمارگري و استثماري بيشتر در نهاد كساني كه در رأس حكومت‌ها هستند وجود دارد.»(17)بدين ترتيب سه مبارز بزرگ انقلاب دكتر باهنر، دكتر مفتح و استاد مطهري بين سال‌هاي 1349 تا 1351 مسجد الجواد را به يكي از محافل پرتحرك نيروهاي انقلابي تبديل كردند. بين سال‌هاي 1351 ـ 1348 كه مسجد الجواد يكي از پرتحرك‌ترين مكان‌هاي انقلابي در تهران محسوب مي‌شد، سخنران‌ها و انديشمندان بزرگ نيز براي سخنراني به مسجد دعوت مي‌شدند. استاد مطهري با دعوت از سخنران‌هايي چون آيت‌الله امامي كاشاني، استاد محمدتقي فلسفي، آيت‌الله حسين نوري و فضل‌الله محلاتي(18) به برنامه‌هاي اين مسجد رونق داد. (19)
در اين ميان استاد محمدتقي فلسفي سخنان پرشوري را اظهار كرد و صريحاً عليه حكومت سخن گفت. وي در سخنراني خود در تاريخ 6/5/1349 چنين اظهار داشت: «در كشور امريكا جناياتي از قبيل شكم پاره كردن و سر بريدن معمول است. با وجود پيشرفت علم رسوايي اخلاقي آنان نيز رو به ازدياد است. ما از نظر علم هم‌رديف امريكا نيستيم و از نظر پرورش نيز عقب هستيم، با وجود اين رسوايي اخلاقي ما بيشتر است.»
استاد مطهري نيز در مدتي كه در مسجد الجواد اقامه نماز داشت، جلسات سيار هفتگي با حضور افرادي چون آيت‌الله مهدوي كني و آيت‌الله طالقاني تشكيل مي‌داد. از ديگر افرادي كه در اين مسجد فعاليت داشت، مي‌توان به علي‌اكبر هاشمي رفسنجاني (20) اشاره كرد.
به هر روي به مثابه مشابه، ساواك نقش روشنگر و سازنده مسجد الجواد را تاب نياورد و اين كانون شاخص انقلاب را به محاق تعطيل كشاند.
پي‌نوشت‌ها در دفتر نشريه موجود است.
