نهجالبلاغه گنجينهاي باارزش است كه پس از قرآن مهمترين فرمول سبك زندگي اسلامي را در عرصههاي مختلف ارائه ميدهد اما متأسفانه كمتر به آن پرداخته شده است. حجتالاسلام دكتر احمد فعال از اساتيد حوزه و دانشگاه و محقق نهجالبلاغه است و در اين عرصه فعاليتهاي تحقيقاتي و عملياتي داشته است. با ايشان كه از مسئولان مؤسسه نهجالبلاغه كشور است درباره اين كتاب ارزشمند و جايگاه آن در ايران و جهان به گفتوگو پرداختيم.
به نظر شما تا چه اندازه درباره نهجالبلاغه كار شده است؟
مباحث زيادي در خصوص تاريخ و تفسير نهجالبلاغه داشتهايم. مثلاً در خراسان منبرهايي بر اساس نهجالبلاغه بوده است. مفسران و مبلغان زيادي در تاريخ كشورمان بودهاند. اخيراً هم روي مباحث علمي نهجالبلاغه كارهايي شده است. كارهاي موضوعي، لغوي همچنين بررسي بر اساس موضوعات جديد مثل مطالعات اجتماعي، اقتصادي و مديريتي صورت گرفته است.
بهترين ترجمه نهجالبلاغه مربوط به كيست؟
معروفترين آن از مرحوم دشتي است البته از نظر مراكز علمي اين ترجمه ايراداتي دارد اما در هر حال كاري ارزنده بوده است. موضوعي و روان بودن آن اهميت دارد كه در ترجمههاي ديگر اين مشخصه نيست. از نظر علمي ترجمه مرحوم فيض و شهيدي علميترين است. از نظر رواني و قابل استفاده براي عموم ترجمه آيتالله مكارم شيرازي و ترجمه حجتالاسلام حسين انصاريان هم از نظر علمي خوب است.
آقای دشتي در ترجمه به صورت فردي عمل كرده يا گروهي؟
تيم كاري داشتند و مؤسسه آنها فعال است تا آنجا كه مطلع هستيم تيمی حرفهاي و متخصص زير نظر ايشان بوده است.
مرحوم دشتي مشاور فيلم امام علي (ع) هم بوده است، چقدر از مفاهيم نهجالبلاغه در سريال استفاده شده است؟
نميتوان گفت از متون به طور كامل استفاده كرده به هرحال فضاي كلي مبين كاربردي بوده كه برخي موضوعات را در قالب تصوير نميتوان پياده كرد اما در كل استفاده شده بود.
در حوزه سينما و تئاتر كارهايي داشتهايم كه پیرامون نهجالبلاغه باشد؟
چيز خاصي را نديدم درحالي كه جاي كار زيادي دارد. به نظرم عرصه هنر به خصوص هنرهاي تصويري و فضاي مجازي بسيار مناسب است كه فعاليت داشته باشيم زيرا تأثيرگذاري بيشتري دارد.
به نظر شما سريال امام علي (ع) در رجوع مردم به نهجالبلاغه مؤثر بود؟
قطعاً تأثير داشته است زيرا وقتي مخاطب با شخصيتي چون امام علي(ع) آشنا ميشود تمايل دارد تا او را بيشتر بشناسد؛ هرچند اگر آثار فاخري درباره امام علي(ع) ساخته ميشود بايد ظرافتهاي ديگر پژوهشي هم همراه آن انجام گيرد تا دقيقاً همان فضا به مردم منتقل شود. به نظر نياز به تحقيق و پژوهش زيربناتري است مثلاً كاري انجام شده به نام نهجالبلاغه نوين آقاي جواهريان حقيقي كه سير تاريخي خطبهها و نامههاي امام را بر اساس سير تاريخي چينش كرده است. اين براي محقق جالب است كه اولين سخنراني امام در خطبه 152 مسائل اعتقادي و خداشناسي بوده كه نشان ميدهد جامعه آن زمان دچار مشكل اعتقادي بوده است. انتقال اين نكات به مردم مهم است اينكه از نظر درصدي بيشتر سخنراني امام از نظر اعتقادي و سياست بعد مباحث اخلاقي بوده است. اينها در فضاي رسانهاي ميتواند به خوبي نشان داده شود.
چقدر مباحث نهجالبلاغه در حوزه علمي قابل استفاده است؟
نهجالبلاغه هم در عرصه علوم اقتصادي و ديني و هم علوم انساني كه مقداري از فضاي ديني ما دور بوده قابل كاربرد است. وقتي وارد ميشويم ميبينيم نكات زيبايي در نهجالبلاغه است مثلاً در بحث اقتصاد، مشخصاً عدالت مالياتي مطرح شده امام در نامه 53 به مالك اشتر به اين نكته اشاره كردند كه ميتواند مبناي يك حركت علمي باشد يا بحث اخلاق اقتصادي، چه كارگزاران اقتصادي، چه مردم و چه مديران همه مباحث جالبي هستند. مطالعات اجتماعي مثل گسست نسلي و تغيير نسلي در نامه 31 امام هست حتي راهكار ارائه دادند. درباره فضاي پيرامون سنت و مشكلاتي كه امروز جامعه درگير است در نهجالبلاغه مطالبي دارد يا مباحث انسانشناسي طبيعي و توصيههاي امام به فرزندشان براي خواندن تاريخ و رفتن به اماكن تاريخي و... همه ميتواند در فضاي علمي قابل استفاده باشد.
چقدر در اين عرصه كار شده است؟
استاد مصطفي دلشاد تهراني نسبتاً به فضا نزديك شدهاند و مطالعات خوبي در عرصه تربيت و اخلاق مديريت داشتهاند. دكتر پورعزت در فضاي علمي يا پورمعزي مباحث اقتصادي را بر اساس نهجالبلاغه بيان كردهاند.
آيا ميتوان اقتصاد كشور را بر اساس نهجالبلاغه پياده كرد؟
بله، اما اگر بخواهيم خوشبينانه مطرح كنيم ميبينيم خيلي كم استفاده شده است. چون اقتصاد ما در محيط دانشگاهي برگرفته از غرب است و كتابها هم بر اساس مكاتب و ديدگاههاي غرب نوشته شده البته اقتصاد در نهجالبلاغه علني نيست مثلاً موضوعات خاصي چون بانك در آن نيست اما ميتوانيم كليات نهجالبلاغه را در امور مختلف استخراج كنيم و به زبان امروز اقتصاد مرتبط سازيم.
چرا چهرههاي اندك و محدودي در عرصه نهجالبلاغه فعال هستند كه رسانه ملي معرفي ميكند؟
نه، افراد زيادي هستند كه شايد رسانه ملي در معرفي آنها كوتاهي كرده است. شخصيتهاي خوب علمي در عرصه نهجالبلاغه كار كردهاند و حرفهاي زيادي دارند. وظيفه رسانه ملي است كه آنها را شناسايي كند.
دنيا چقدر نهجالبلاغه را ميشناسد؟
خيلي كم. يادم است در جلسهاي كه پيرامون نهجالبلاغه براي طلاب جامعالمصطفي داشتم، خانمي انگليسي جلو نشسته بود كه با حرفهاي من گريه ميكرد. بعد از پايان جلسه گفت شما يا واقعاً متوجه نميشويد اين مطالب چه ارزشي دارد يا اينقدر مطالب را گفتهايد برايتان عادي شده است. گفتم به نظرم هر دو باشد. گفت نميدانيد اين مطالب بيرون از كشورتان چقدر ارزش دارد. يا مرحوم فلاطوري كه در عرصه نهجالبلاغه كارهاي زيادي داشته در خاطراتشان گفته از نهجالبلاغه كه در كلاسهاي درس استفاده ميكردم دانشجويان به وجد ميآمدند. ما الان بحث ترجمه نهجالبلاغه در زبانهاي مختلف را داريم كه بتوانند به زبانهاي ديگر ترجمه كنند حتي آشنايي با نهجالبلاغه را ترجمه كنيم كه كمتر به آن پرداخته شده است.
به نظر شما مسابقات نهجالبلاغهخواني چقدر موفق بوده است؟
مسابقات خوب است اما بايد آسيبشناسي شود كه چقدر درگسترش فرهنگ نهجالبلاغه كمك و انگيزه ايجاد ميكند حتي كلاسهاي دانشگاهي و حوزوي چقدر مطالب نهجالبلاغه را بيان ميكنند و باعث انگيزه ميگردند والا ارائه صرف مسابقه و يكسري مطالب كافي نيست.
خاطرهاي هم از نهجالبلاغه در فضاي درسي داريد؟
در دوره دكتري كلاس مباحث مطالعات اجتماعي داشتيم. به ذهنم افتاد كه مبحثي مانند بخشي از نامه امام به فرزندشان است. به استاد گفتم: ميتوانم اين قسمت از نهجالبلاغه را كه مرتبط است بخوانم. گفت: بخوان ايشان جامعهشناس بودند. بعد از خواندن ديدم استاد پشت ميز نشست و چشمانش پر از اشك شد. گفت: ما از اين فضا دور بوديم، من احساس خسران ميكنم كه چرا به اين بحثها تا به حال نپرداختم.
شما به كسي كه بخواهد نهجالبلاغه را بنيادين مطالعه كند چه توصيهاي داريد؟
استاد دلشاد تهراني معتقد است بايد سه اصل رعايت شود. اول بايد علم را ياد بگيريم و براي فهم نهجالبلاغه بايد از علوم ديگر بهره برد مثل تاريخ تحليلي يا شناخت مؤلفان كلام امام علي يا شناخت نسخههاي نهجالبلاغه. علوم ديگري كه نياز است براي ورود به نهجالبلاغه بدانيم مثل شناخت ساختار كتاب اينكه مرحوم سيد رضي قسمتهاي كلام امام را ذكر كرده حتي از كل خطبه بخشي را آورد يا چند خطبه را يكي كرده و هنرمندان به زيبايي ارائه نموده است. در زمينه بلاغت وقتي ميخوانيم به ظاهر يك خطبه است اما محقق متوجه ميشود كه چند خطبه را در كنار هم چينش كرده و دانستن اين مطالب قبل از ورود به خود متن نكات مهمي است و بعد خود نهجالبلاغه آسيبشناسي دارد مثل نهجالبلاغه بسندگي اينكه همه نكات را از نهجالبلاغه ميگيرند و به همين كفايت ميكنند درحالي كه بايد اول علومي را كه لازم است بدانيم سپس وارد نهجالبلاغه بشويم تا دچار كجفهمي در درك مطالب نگرديم.
چند شرح از نهجالبلاغه وجود دارد؟
طبق نوشته محمد مهديقلي در كتاب نهجالبلاغهشناسي تاكنون 70 شرح بر نهجالبلاغه داشتهايم كه معاصر آن در كتاب پيام امام نوشته آيت الله مكارم شيرازي است يا تفسير علامه جعفري.
ترجمه چطور؟
آن هم بيش از 70 ترجمه و 10 ترجمه منظوم بوده است.
چرا شرح ابن ابي الحديد شهرت دارد؟
اول اينكه او فردي سني و معتزلي بوده و دوم آنكه او بحثهاي تاريخي را به صورت تحليلي در كنار خطبهها آورده است كه ارزش كار او را بيشتر كرده و در فهم خطبهها بسيار تأثير داشته است.