«محمد همداني» كه فارغ‌‌التحصيل رشته فرهنگ و ارتباطات، گرايش سياستگذاري فرهنگي از دانشگاه امام صادق(ع) است انيميشن سينمايي «بازگشت» را با الهام از يك قصه قرآني بسيار جذاب اما كمتر گفته شده در مقام كارگردان توليد كرده است. اين انيميشن سينمايي يكي از چند انيميشن با كيفيت و خوش ساخت كشورمان محسوب مي‌شود. انيميشن سينمايي «بازگشت» قرار است در جشنواره فيلم فجر امسال حضور داشته باشد و اين در حالي است كه زمزمه‌هاي اكران بين‌المللي آن نيز از سوي دست‌اندركارانش به گوش مي‌رسد كه مجموع اين مباحث را در گفتوگو با اين كارگردان جوان پيگيري كرده‌ايم.
بنابر نقل مورد تأييد كارگردان انيميشن سينمايي «بازگشت» اين اثر ملهم از يك قصه قرآني عبرت‌انگيز است كه خداوند متعال در قرآن و در سوره «بروج» آيات يك تا هشت با روايت آن پرده از يك جنايت و كشتار تاريخي برمي‌دارد.
اصحاب اخدود چه كساني بودند
در تعريف اصحاب اخدود آمده است:«اخدود نام مكاني در جنوب شهر نجران در كشور عربستان سعودي كنوني و از توابع يمن بوده است. مردم نجران در حالي كه مشرك و بت‌پرست بودند به دعوت شخصي با نام «فيميون» به دين مسيحيت گرويدند. در آن دوران پادشاه يمن يكي از ملوك يهودي به‌نام «يوسف ذي نواس» بود. همچنين گفته‌اند كه نام اصلي وي «زرعه بن تبان اسعد أبو كرب» و لقبش «ذونواس» بوده است. روزي به او خبر دادند كه در سر زمين «نجران» (در شمال يمن و جنوب عربستان) هنوز گروهى بر آئين نصرانيت هستند. هم مسلكان ذو نواس او را وادار كردند كه اهل نجران را مجبور به پذيرش آئين يهوديت كند. او به سوى نجران حركت و ساكنان آنجا را جمع كرد و آئين يهود را بر آنها عرضه داشت و اصرار كرد كه آن را بپذيرند، ولى آنها از اين كار سر باز زدند و حاضر به صرفنظر كردن از آئين خود نبودند. ذو نواس دستور داد خندق عظيمى كندند و هيزم در آن ريختند و آتش زدند، گروهى را زنده زنده با آتش سوزاندند و گروهى را با شمشير كشتند و قطعه‌قطعه كردند، به طورى كه عدد كشته شدگان و سوختگان در آتش به 20 هزار نفر رسيد.»
داستان فوق به صورت‌هاى متفاوت و مفصل در بسيارى از كتاب‌هاي تفسير و تاريخ از جمله مجمع‌البيان، تفسير ابوالفتوح رازى، تفسير كبير فخر رازي، روح المعانى و تفسير قرطبى ذيل آيات مورد بحث در سوره بروج، همچنين ابن هشام در سيره خود و... بيان شده است.
انيميشن «بازگشت» و اصحاب اخدود
محمد همداني در گفتوگو با «جوان» درباره تطابق محتواي اين انيميشن سينمايي با قصه قرآني اصحاب اخدود مي‌گويد: واقعيت اين است كه مخاطب در اين انيميشن قرار است از يك داستان درام لذت ببرد ولي به موازات آن يك اتفاق تاريخي مورد تأييد و تصديق قرآن و حتي مورخان شرقي و غربي نيز در اين كار روايت مي‌شود كه در نهايت و انتهاي اين انيميشن همان اتفاقي كه براي اصحاب اخدود افتاده، رخ مي‌دهد. مسيحياني كه به خاطر مسائل ايماني و اعتقادي‌شان يعني اختيار كردن دين مسيحيت از سوي حاكم يهودي در آتش افتاده و سوزانده مي‌شوند.
اين كارگردان جوان درباره سطح كيفي و فني انيميشن «بازگشت» اظهار مي‌دارد: به رغم محدوديت‌هايي كه وجود دارد ما حداكثر تلاشمان را انجام داديم تا يك كار عالي و مسلح به مباحث فني روز را به نمايش بگذاريم. كما اينكه عوامل و دست‌اندركاران انيميشن خوب «شاهزاده روم» هم چنين تلاش و هدفي را دنبال كرده‌اند كه جا دارد به آنها خدا قوت بگوييم. اما انيميشن «بازگشت» مقداري ژانر و سبكش با انيميشن «شاهزاده روم» متفاوت است؛ ضمن اينكه اين دو انيميشن و چند نمونه ديگري كه در دست توليد هستند به نوعي پرچمدار و طلايه‌دار سطح و سبك تازه‌اي در حوزه انيميشن سينمايي كشور به حساب مي‌آيند و اميدوارم مورد پسند مخاطبان قرار بگيرند، چراكه به نظرم تراز و معيار سنجش كيفيت و مطلوبيت كارها نظر مخاطبان و به كلام ديگر اقبال و توجه آنها به اين انيميشن‌هاي پيشتاز خواهد بود. اما از جمله تفاوت‌هايي كه انيميشن «بازگشت» با انيميشن «شاهزاده روم» دارد از منظر بحث رئال و جدي بودنش است. چه اينكه انيميشن «شاهزاده روم» از نظر ژانر يك كار فانتزي‌تري نسبت به انيميشن «بازگشت» به حساب مي‌آيد و به تبع آن سن مخاطب انيميشن «بازگشت» نسبت به «شاهزاده روم» بالاتر است و جامعه هدف آن مخاطب رده‌هاي سني بزرگسال است. هر چند اين موضوع لزوماً به معناي بهتر بودن كيفيت كار ما نسبت به انيميشن «شاهزاده روم» نيست.
همداني با اشاره به اينكه زمان واقعي كار حدود يكسال و نيم بوده، در ادامه مي‌گويد: اما به هر حال در مسير نگارش فيلمنامه وقفه‌هايي به وجود مي‌آمد كه اين بازه زماني را تا نزديك به دو سال هم رساند. تقريباً به طور فعال يك تيم 60 نفره روي اثر كار مي‌كردند هر چند تيم‌هاي صدا، موسيقي و... نيز بودند كه در كنار اين 60 نفر مشغول انجام وظايف تخصصي خودشان بودند.
تفسير الميزان پايه كار ما بود
وي همچنين درباره ميزان پژوهش و انجام كارهاي تحقيقاتي اوليه براي ساخت اين اثر خاطرنشان مي‌كند: از آنجايي كه اين داستان مورد تأييد مورخان شرقي و غربي بوده به همين دليل در منابع مختلف ذكر شده ولي ما مبنا و اساس كارمان را بر پايه روايتي كه در تفسير الميزان علامه طباطبايي(ره) آمده قرار داديم. اما اگر مخاطب به دليل اخذ داستان اصلي انيميشن «بازگشت» از كتاب تفسير الميزان تصورش را بر اين بگذارد كه شاهد يك قصه قرآني محض خواهد بود، حتماً چنين نيست. چون ما سعي كرده‌ايم در حرفه‌اي‌ترين شكل ممكن اين داستان را دراماتيزه كنيم و از تكنيك‌ها و خصوصيات درام‌سازي بهره ببريم. به همين علت است كه وقتي مخاطب به تماشاي انيميشن «بازگشت» مي‌نشيند به رغم پي رنگ اصلي قصه كه همان بحث قرآن درباره نهايت كار و سرنوشت اصحاب و مردم شهر اخدود است، با خرده داستان‌هاي متعدد دراماتيك و جذابي مواجه مي‌شود كه با قرار گرفتن در كنار همديگر يك زنجيره داستاني گيرايي را تشكيل مي‌دهند. به طور مثال مخاطب در اين انيميشن شاهد سكانس‌ها و اتفاقات رمانتيك بسياري خواهد بود اما در نهايت، فرجام همه اين خرده روايت‌ها با قصه قرآني سرنوشت اصحاب اخدود تلاقي پيدا مي‌كند و تمام مي‌شود. به كلام ديگر مخاطب قرار نيست يك نوع مستند تاريخي كه حالا با كمك انيميشن تصوير شده است را ببيند بلكه اثري دراماتيزه، جذاب و عميق را تماشا مي‌كند كه پيامش به سمت همان قصه قرآني تمايل دارد. «بازگشت» انيميشني ملهم از قصه قرآني اهل اخدود است كه به جرم گرويدن به دين و آئين مسيحيت از جانب حاكمي يهودي در آتش سوزانده مي‌شوند.
كارگــــردان انيميشن سينمايي «بازگشت» مي‌افزايد: ما در كشورمان يكسري ضعف‌هايي در خصوص امكانات توليد انيميشن داريم كه اين ضعف‌ها مجموعه‌اي از كمبودها و كاستي‌ها در حوزه‌هاي امكانات سخت‌افزاري، نرم افزاري، سرمايه گذاري و... است. به طور مثال كاستي و كمبود سرمايه اجازه «بازگشت و اصلاح» كار را به ما نمي‌دهد. يعني اگر قرار باشد ما برگرديم و يك بخش يا مسيري را اصلاح كنيم، كمبود سرمايه مانع از آن مي‌شود و ما را مجبور مي‌كند به رغم وجود مشكلات يا كاستي‌هاي قبلي، به فكر جلو بردن كار باشيم. بحث نبود نيروي انساني ماهر و كار كشته كافي در سطح وسيعش هميشه جزو مشكلات اصلي توليد يك اثر خوب است. به طور مثال اگر چند پروژه سينمايي همزمان اقدام به ساخت و توليد اثر كنند و استارت كارشان در يك بازه زماني باشد آن وقت كمبود نيروي انساني ماهر و كار كشته‌اي كه بتواند اثر را با سرعت عملي قابل قبول و در يك بازه معقول به اتمام برساند به خوبي نمايان و احساس مي‌شود. به نظر بنده يكي ديگر از مشكلات حوزه توليد انيميشن، مربوط به كمبود و نبود نظرات و مباحث آكادميك مطلوب در اين رابطه است. همچنين به تبع همين مسئله فاصله‌اي بين فضاي توليد و فضاي آكادميك و دانشگاهي ايجاد مي‌شود كه در مواقع انجام كارهاي گروهي و حرفه‌اي به مشكل بر مي‌خوريم. اينها به نظر بنده جزو مشكلات عمده و اساسي حوزه توليد انيميشن در كشورمان است كه در كنار عدم باور و اعتماد مسئولان فرهنگي و سينمايي نسبت به انيميشن نقش مكمل را ايفا مي‌كنند. اما در رابطه با سازمان‌ها و نهادهاي حمايت كننده بايد بگويم صبر و شكيبايي‌اي كه مسئولان سازمان فرهنگي - هنري اوج در مسير به ثمر نشستن و نتيجه دادن انيميشن «بازگشت» از خودشان بروز دادند ستودني و قابل توجه است. هر چند پروژه‌اي در اين سطح براي اينكه بتواند به افق و منظرگاه برنامه‌ريزي شده‌اش دست پيدا كند نياز به سرمايه‌گذاري، صبر، تلاش و نفر ساعت بيشتري دارد اما در خصوص حمايت‌هايي كه سازمان فرهنگي - هنري اوج از ما و اين پروژه انجام داد بايد تشكر ويژه كنم و اميدوارم دستگاه‌ها، نهادها و ديگر سازمان‌هاي دولتي و غير دولتي نيز چنين جسارت‌هايي به منظور حمايت از «انيميشن سينمايي» داشته باشند.
همداني درباره بحث اكران بين‌المللي «بازگشت» نيز مي‌گويد:اين انيميشن به دليل پيام، محتوا و مضمون خاص و بين‌المللي‌اي كه دارد مخاطبان بين‌المللي هم خواهد داشت و همين مسئله مستلزم تلاش‌ها و اقدامات مؤثري در مورد اكران بين‌المللي‌اش است. به همين علت در اين زمينه كارهايي صورت گرفته منتها مادامي كه اين موارد به سرمنزل مقصود و مورد نظر نرسيده‌اند قابليت طرح و اعلام را ندارند. ظاهراً در جشنواره فيلم فجر امسال چند انيميشن سينمايي حضور خواهند داشت اما برخلاف حضور اين انيميشن‌هاي سينمايي در مهم‌ترين جشنواره فيلم كشورمان هنوز مسئولان سازمان سينمايي آن را جدي نگرفته‌اند و معاونت، مديريت يا بخش مستقلي را به آن اختصاص نداده‌اند كه همين مسئله نشان‌دهنده كم اهميت بودن انيميشن سينمايي نزد مسئولان وزارت ارشاد است.
وي در پايان اظهار مي‌دارد: اميدوارم اين گام‌هاي ابتدايي انيميشن سينمايي منجر به باز شدن راه‌هايي در سينماي كشور شود و در آينده بتوانيم گام‌هاي محكم‌تري برداريم و مسئولان توجه بيشتري به اين ابزار مهم و تأثيرگذار هزاره سوم داشته باشند تا سرمايه‌‌گذاران هم براي ورود به اين عرصه ترغيب و تحريك شوند.
