در تقويم جهاني روز 13بهمن مصادف با روز دوم فوريه به عنوان «روز جهاني تالابها» معرفي شده است. پيشينه بزرگداشت اين روز به 44 سال پيش برميگردد. زماني كه اولين قرارداد بينالمللي جهان در حوزه محيطزيست در شهر و در نزديكي تالاب زيباي شهر«رامسر» به تصويب رسيد. از آن پس اين پيمان به نام «كنوانسيون رامسر» شناخته ميشود. هدف كنوانسيون رامسر محافظت از تالابهاي با ارزش و تأكيد بر اهميت بينالمللي اين مناطق به عنوان زيستگاه پرندگان آبي است.
لازم است در ابتدا تعريف كوتاهي از «تالاب» داشته باشيم.
در فرهنگ لغت معين و عميد در مقابل واژه تالاب نوشته: آبگير، حوض، استخر، بركهبزرگ، جاييكه آب جمع شود. محلي كه آب هاي رودخانهها و چشمهها و احياناً آب باران در آنجا جمع شود و راكد بماند. مشخصه اصلي تالابها ماندگاري نسبي آب در آنها است. آب تالابها ممكن است شور باشد يا شيرين. تالابها فوايد زيادي از جمله تصفيه آبها، حفاظت از تنوعزيستي و خطوط ساحلي و كاهش تغييرات آب و هوايي را فراهم ميكنند و تنها 3 درصد از آبهاي جهان قابل شرب است. هر انسان براي انجام امور اوليه از جمله نوشيدن، پختن و تميز كردن به 20 تا 50 ليتر آب در روز احتياج دارد كه اين نياز را تالابها فراهم ميكنند و به شارژ سفرههاي آب زيرزميني كه از منابع مهم آب شيرين براي انسانها به شمار ميروند، نيز كمك ميكنند.
آيا تالابها با ارزش هستند؟ در كشور ما نگاه اشتباهي به تالابها ميشود و عموم مردم تالابها را فاقد ارزش ميدانند. در حالي كه اين تصور، تصور باطلي است كه در اثر بيتوجهي و ضعف فرهنگ زيستمحيطي ايجاد ميشود، شاهد مثال اين مطلب اشاره دكتر معصومه ابتكار، رئيس سازمان محيطزيست است كه در خصوص ارزشهاي تالابها عنوان كرده است: تالابها سرمايه بين نسلي است و نبايد اجازه دهيم كه نابود شوند. بنابراين بيتوجهي به مديريت تالاب، بحران ريزگردها و آلودگي هوا، حاد شدن كمآبي و برهم خوردن شرايط اكولوژيك منطقه را در بر دارد.
ابتكار در ادامه ميافزايد: بحث ارزشگذاري تالابها سال گذشته در سازمان محيطزيست مطرح شده و بر اين اساس ارزش اقتصادي خدمات يكي از تالابهاي بسيار كوچك در سال حدود يك هزار ميليارد تومان برآورد شده است. بر اين اساس در معادلات اقتصادي مقرر شده حساب ملي ثبت شود يعني اينكه در معادلات اقتصادي ارزش اين تالاب محاسبه شود.
نقش تالابها در جذب گردشگر و ارزآوري يكي ديگر از جنبههاي ارزشي تالابها كه در كشور ما ابعاد گم شدهاي دارد، بحث استقبال گردشگران از تالابهاي بينالمللي است. همانطوركه در كشورهاي توسعهيافته تالابها به لحاظ اقتصادي به عنوان يكي از مهمترين قطبهاي گردشگري نقشآفريني ميكنند، چراكه در سطح جهان بخش قابلتوجهي از گردشگران و بخش عمدهاي از محققان و پژوهشگران علاقه وافري به رصد گونههاي گياهي و جانوري دارند كه مجموعاً تحت عنوان «پرنده نگري» شناخته ميشود كه اين گزينه بالقوه هنوز در كشور ما بالفعل نشده است.
آخرين وضعيت تالابهاي بينالمللي كشورمهندس محمد آقايي، فعال محيطزيست و مدرس دانشگاه در گفت و گو با « جوان» ميگويد: در آخرين آماري كه تا بهمن ماه 1386 گرفته شد، در كل جهان (در157 كشور) هزار و 708 تالاب در فهرست كنوانسيون رامسر ثبت شده است كه در اين ميان كشور ما داراي 250 تالاب با مساحت حدود 5.2 ميليون هكتار است كه 22 تالاب با مساحت يك ميليون و 481 هزار و 187 هكتار در كنوانسيون رامسر ثبت شده و اهميت جهاني و بينالمللي دارند.
وي در ادامه ميافزايد: اما در سالهاي اخير و از ميان 22تالاب بينالمللي كشورمان، شش تالاب (تالابهاي شورگل، يادگارلو و درگه سنگي، مجموعه تالاب انزلي، شادگان، خورالاميه و خورموسي، نيريز و كميجان، انتهاي جنوبي هامون پوزك و هامون صابري و هامون هيرمند) در معرض تغييرات اكولوژيكي بوده و به همين دليل در فهرست «مونترو» رامسر قرار گرفتهاند. در فهرست مونترو تالابهايي ثبت ميشوند كه داراي تغييرات اكولوژيك بودهاند كه عامل انساني اولين علت از بين رفتن تالاب عنوان شده است. گذشته از شش مورد يادشده تالابهاي ديگري كه پسوند بينالمللي را در پي خود به يدك ميكشند، نيز اوضاع بسيار آشفتهاي دارند.
اما در روز 8 بهمنماه سال جاري احمدعلي كيخا، معاون محيطزيست طبيعي سازمان محيطزيست خبرتكان دهندهاي را در آستانه ورود به روز جهاني تالابها اعلام كرد. خبر وي براي امسال اينگونه عنوان ميشود: درياچه اروميه در آستانه ورود به ليست جهاني «تالابهاي مونترو» است، يعني در معرض خطر شديد قرار دارد و اگر فكري به حال آن نشود، بحران خشكسالي در اروميه، ابعاد جهاني خواهد يافت. در صورتي كه دروازههاي بحران در اروميه بر همين پاشنه بچرخد، به زودي ايران، هفتمين تالاب خود را در ليست مونترو ثبت ميكند، آن هم به نام درياچه اروميه، يعني تالابهايي كه شرايط بسيار ناپايدار اكولوژيكي دارند و اگر به فرياد آنها نرسند، به زودي بدل به بيابان برهوت ميشوند. اين در حالي است كه چند روز قبل از اظهار نظر وي، مسئولان و متوليان احياي درياچه اروميه آمارهاي اميدواركنندهاي را درخصوص حيات دوباره درياچه اروميه (كه يكي از بزرگترين تالابهاي كشور نيز محسوب ميشود) اعلام كردند كه اين اوضاع بياعتمادي مردم و رسانهها را در پي دارد.
عمدهترين دلايل خشك شدن تالابها همانطور كه اشاره شد خشك شدن شش تالاب ياد شده انسان محور بوده و در اثر عدم وجود شاخصهاي مديريتي، مديريت غيركارا، بهرهبرداري نامعقول، تغيير و تبديل كاربري زمينهاي تالابها، سد سازي، شكار و صيد غيرقانوني و صدور مجوزهاي بيش از حد توان تحمل، كمآبي و خشك سالي، اجراي طرحهاي عمراني در حوضههاي آبخيز تالابها، وارد كردن گونههاي گياهي و جانوري غير بومي به بهانههاي تكثير و پرورش، احداث بزرگراهها، اكتشاف نفت در تالابهاي ساحلي، برداشت آب تالابها، سبب كاهش، خشك شدن و از بين رفتن تالابهاي ايران شده است، به گونهاي كه بسياري از صاحبنظران سدسازيهاي بيرويه در دولتهاي گذشته را علت مرگ تالابها اعلام كرده بودند و اين نظريه تا حد بسيار زيادي هم به اثبات رسيد. اما در مجموع خشك شدن تالابها لطمات اكولوژيكي به كشور وارد نكرده است، بلكه در سطح كلانتر بسياري از معضلات حوزه محيطزيست شهري مانند پديده نوظهور ريزگردها در كلانشهرهايي مانند تهران نيز صورت يافته از معضل خشك شدن تالابها است.
اما در نهايت مسئولان و متوليان به جاي ارائه آمار و اعداد و ارقام، بهتر است واقع بينانهتر به احيا و نگهداري تالابها اهتمام كنند.