سزارين يا همان رُستَمزايي يك نوع زايمان غيرطبيعي است كه در آن نوزاد با ايجاد برشي در ديواره شكم و رحم مادر خارج ميشود. در شرايط ويژهاي كه زن باردار به دلايل پزشكي توانايي يك زايمان طبيعي را نداشته باشد از روش سزارين كه نوعي عمل جراحي است استفاده ميشود تا زايمان ميسر شود. از آنجا كه زايمان به صورت سزارين با درد كمتري براي زن باردار همراه است، اينگونه زايمان بسيار شايع شده و تعداد زيادي از زنان باردار مايل به استفاده از اين روش هستند. اگر چه سازمان بهداشت جهاني توصيه ميكند كه حداكثر ۱۵ درصد از تولدها به روش سزارين انجام شوند، اما شيوع عمل سزارين در ايران به شدت افزايش يافته است، تا جايي كه در حال حاضر تعدادي از بيمارستانهاي خصوصي ديگر زايمان طبيعي را از برنامه خود خارج كرده و تمام زايمانها در آنها به صورت سزارين انجام ميشود. ايران پس از برزيل دومين كشوري است كه بيشترين آمار سزارين را به خود اختصاص داده است پس از ايران، مكزيك قرار دارد. از طرف ديگر اتريش و هلند بهعنوان كمترين ميزان سزارين با ١۵ درصد شناخته ميشوند. به همين بهانه به سراغ سركار خانم دكتر زهرا نادري فوق تخصص زنان و زايمان ( IVF) پريناتولوژي و حاملگيهاي پرخطر و عضو هيئت علمي دانشگاه علوم پزشكي ايران رفتيم تا در گفتوگويي مبسوط به علل زايمانها به صورت سزارين و معايب و مزاياي اين نوع زايمان در مقاسه با طبيعي بپردازيم. دكتر نادري رواج سزارين در ايران را به هيچ عنوان نميپسندد و معتقد است عوامل زيادي بايد دست به دست هم بدهند تا يكبار ديگر مادران ايراني باور كنند كه زايمان به صورت طبيعي هم به نفع خودشان است و هم به نفع نوزادشان.
خانم دكتر! در تعريف شما سزارين به چه عملي اطلاق ميشود؟
سزارين يك عمل جراحي بزرگ است كه با بريده شدن پوست روي شكم و باز كردن جدار و عضلات شكم به رحم و جنين دسترسي پيدا ميشود كه يك عمل پر خطر براي جراحان و بيمار به شمار ميآيد. ممكن است اين عمل با خونريزي همراه شود. يعني يك عمل سزارين دو برابر زايمان طبيعي خونريزي دارد. در اين روش عفونت بعد از عمل و عوارض جراحي و بيهوشي براي بيمار خطرساز است. البته بايد اين را هم اضافه كنيم كه زمان بستري شدن سزارين و ريكاوري بعد از آن بيش از زايمان طبيعي است.
آيا عمل سزارين در هر درمانگاه يا بيمارستاني امكانپذير است؟
با اينكه اين نوع عمل از گذشتههاي دور وجود داشته است اما سزارين حتماً بايد توسط جراحي انجام شود كه به آنوتومي لگن، شكم و رحم شناخت داشته باشد. چون باز كردن لايهها مستلزم شناخت و مهارت است. اگر جراح مسلط نباشد ميتواند حين عمل به مادر(زائو) صدمه بزند. صدمات سزارين جبران ناپذير است كه يكي از عوارض آن نازايي است. در زمان اين عمل به علت دستكاريهاي داخل شكم ممكن است مادر به خاطر بسته شدن لولههايش دچار نازايي و ناباروري شود.
در چه مواردي پزشك حق دارد به روش سزارين يك زايمان را به نتيجه برساند؟
در بسياري از موارد مادران اصرار بيمورد دارند كه حتماً به صورت سزارين بچه خود را به دنيا بياورند. البته خانوادهها هم در انجام اين كار بسيار تأثيرگذارند و فكر ميكنند به نفع مادر كار ميكنند. اما اگر اين موارد را كنار بگذاريم، معمولاً پزشكان در چند مورد خودشان به زايمان به صورت سزارين اصرار ميكنند.
يكي اينكه در صورت پيشرفت نكردن زايمان يا بحرانيشدن شرايط زايمان طبيعي حتماً بايد مريض سزارين شود. مورد ديگر سابقه سزارين در زايمانهاي قبلي زائو است. وضعيت استقرار نامناسب جنين براي زايمان طبيعي نيز مورد ديگر است زيرا بچهها معمولا با سر از رحم بيرون ميآيند اما اگر شرايط استقرار جنين به نحوي باشد كه مثلاً بخواهد با پا از رحم خارج شود، آن وقت بايد براي سزارين اقدام كرد و مورد ديگر زماني است كه جنين در وضعيت نامناسب و بحراني تنفس قرار گيرد. يك توضيح در مورد نامناسب قرار داشتن جنين بدهم كه اين جمله يعني اگر جنين به صورت عرضي قرار داشته باشد يا پاهاي جنين در لگن قرار داشته باشد، زايمان طبيعي امكانپذير نيست. البته بايد اعتراف كنم در اروپا و امريكا اگر جنين به صورتهاي فوق هم قرار گرفته باشد، زايمان طبيعي انجام ميشود.
اگر جفت پايينتر از حد معمول چسبيده باشد هم بايد سزارين انجام شود زيرا در موقع زايمان اول بايد جنين خارج شود و بعد جفت.
مورد ديگر اين است كه خانمي زايمان قبلياش را سزارين شده باشد. قبلا ميگفتند، يكبار سزارين يعني هميشه سزارين اما الان معتقدند اگر در موارد خاص مريض در يك بيمارستان مجهز و تحت نظر پزشك و جراح مجرب باشد امكان زايمان طبيعي وجود دارد. در اصطلاح پزشكي
V V A C يعني زايمان طبيعي بعد از سزارين. البته برش قبلي براي زايمان حتماً بايد عمودي نباشد. زيرا در اين صورت امكان زايمان طبيعي بعد از سزارين وجود ندارد.
يعني فقط در اين موارد سزارين انجام ميشود؟
اخيراً معتقدند كساني كه نازا هستند و باردار ميشوند را بايد سزارين كرد. همينطور زايمانهاي در سن بالا را كه بار اولشان است نيز شامل اين گروه ميشوند چون احتمال زجر بچه هنگام تولد وجود دارد.
ولي باز هم آماري كه در اروپا و امريكا وجود دارد نشان ميدهد كه 10تا 15 درصد زايمانها با سزارين است اما آمار رسمي در ايران بين 25 تا 35 درصد است. البته اين آمار رسمي اصلاً قابل قبول و استناد نيست و آمار غير رسمي در ايران بيش از اينهاست و چندين برابر آمار اروپاست. ما حتي گزارش داريم كه در برخي از بيمارستانهاي خصوصي تهران صددرصد زايمانها به صورت سزارين انجام ميشود. اين بيمارستانها اصلاً زير بار زايمان طبيعي نميروند.
در شهرستانها هم ديده شده كه تا 80درصد زايمانها به صورت سزارين است و آن 20درصد هم متعلق به كساني است كه چند زايمان طبيعي داشتهاند. خانمهايي هم هستند كه در اولين زايمانشان خودشان متقاضي زايمان طبيعي ميشوند. وگرنه به اين راحتي در ايران زايمان طبيعي انجام نميشود.
البته ميگويند پزشكان هم براي تولد بچهها به روش سزارين، تمايل زيادي دارند، درست است؟
سزارين به اين صورت است كه مريض را در 39هفته ميتوانيم كانديداي زايمان كنيم. زيرا در 39هفته بچه كامل شده اما هنوز دردهاي مادر شروع نشده است اما در زايمان طبيعي تا 40هفته بايد صبر كرد و شايد در اين مدت كيسه آب پاره شده و درد شروع شود. اين اتفاق امكان دارد شب و نصف شب باشد و جراح را به بيمارستان بكشد.
بنابراين زماني كه سزارين از طرف پزشك پيشنهاد ميشود، در واقع مريض غير اورژانس بستري شده و خيلي راحت بدون اينكه پزشك را اذيت كند در زماني كه مشخص شده به بيمارستان ميرود. در اين صورت پزشك از كارش نميافتد چون اين عمل نيم ساعت كار دارد و با ريكاوري حداكثر يك ساعت وقت پزشك را ميگيرد.
اما در زايمان طبيعي از زمان درد نهفته زايمان، كار شروع ميشود و بين 12 تا 14 ساعت وقت پزشك را ميگيرد.
البته در زايمان طبيعي بيمار وابسته به ماماست و ماما بايد هر يك ساعت يكبار با پزشك در تماس باشد. در اين روش متخصص اطلاعات را از ماما ميگيرد زيرا در غير اين صورت زمان زيادي از متخصص تلف ميشود. با اين شرايط و با توجه به اينكه متخصص با اطلاعات ماما پيش ميرود امكان بسياري از خطرات وجود دارد چون ممكن است ماما نداند چكار كند.
به خاطر اين 12 تا 14 ساعت، هيچ پزشكي حاضر نيست اين همه وقت صرف كند. با اينكه زايمان طبيعي به نفع مادر است اما يك پزشك فقط يك مريض ندارد و اگر بخواهد براي هركدام اينقدر وقت بگذارد به هيچ يك از آنها نميرسد و از زندگي خودش هم ميافتد. سزارين براي يك پزشك راحت و بيدردسر است و هزينهاي كه دولت و بيمه به پزشك ميپردازند براي سزارين بيشتر از زايمان طبيعي است. به خاطر همين يك متخصص ميتواند با وقت كمتر در عمل سزارين به نتايج بهتري برسد.
يعني دستمزد زايمان به روش طبيعي كمتر از سزارين است؟
بله، اگر ميخواهيم زايمانهاي طبيعي افزايش يابد ابتدا بايد دستمزد متخصصان را بالا ببريم. دولت و بيمهها بايد هزينه بيشتري كنند.
در حال حاضر بيمهها، متخصصان و پزشكان را سوق ميدهند به سمت سزارين. تاكنون دستمزد يك پزشك براي يك سزارين در بيمارستان خصوصي بسيار بيشتر از زايمان طبيعي بود اما با اجرا شدن طرح نظام سلامت چند ماهي است كه رقمها تغيير كرده ولي باز هم متخصصان ترجيح ميدهند به صورت سزارين بچه را به دنيا بياورند. جداي از دستمزدها قانون هم از متخصص حمايت نميكند. به اين نحو كه وقتي در زايمان طبيعي بچه يا مادر دچار عوارضي ميشوند، شكايتها شروع ميشود كه چرا زايمان به صورت سزارين انجام نشد و در اين وضعيت متخصص زير سؤال ميرود و قانون هم از او حمايت نميكند. در حالي كه سزارين هم همان عوارض خاص خود را دارد اما مردم فكر ميكنند مطمئنتر است.
خانم دكتر! از نظر شما مزاياي زايمان طبيعي نسبت به سزارين چيست؟
درد و ناراحتي بخشي از زايمان است، اما با زايمان طبيعي، زنان احساس قدرت و رضايت بيشتري دارند و از حس مادر شدن لذت ميبرند. در زايمان طبيعي اگر درد زياد شود، اندورفين به مقدار زياد در بدن ترشح شده و به صورت طبيعي باعث كاهش درد ميشود.
در اين روش چون مادر بيهوش نيست بعد از تولد نوزاد، مادر او را در آغوش ميگيرد، در حالي كه هيجان زده و شگفت زده است و احساس غرور ميكند. در اين مرحله است كه مادر و نوزاد از نظر جسمي و عاطفي به هم وابسته ميشوند. نوزاد در آغوش مادر گرم ميشود. در عرض مدت كمي، نوزاد دستانش را بر لبانش ميگذارد و لبانش را ميمكد، يعني اينكه شير ميخواهد. در عرض چند ساعت يا چند روز، نوزاد و مادر همديگر را بهتر ميشناسند و عاشق همديگر ميشوند.
مردم از زايمان طبيعي ميترسند چون فكر ميكنند درد زيادي دارد اما درد سزارين چون يك عمل جراحي بزرگ است چندين روز مادر را اذيت ميكند.
عدهاي ميگويند در زايمان طبيعي فشار به سر جنين ميآيد و ممكن است جنين از بين برود يا خفه شود در صورتي كه سر جنين قابليت اين را دارد كه صفحاتش روي هم بلغزد و با لگن و مجراي زايمان تطابق پيدا كند. اين باعث ميشود وقتي بچه از اين كانال نزول ميكند طبق آن فشارهايي كه به قفسه سينه وارد ميشود، ترشحات تخليه شده و بچه راحتتر تنفس كند. بدون شك اختلالات تنفسي بعد از زايمان طبيعي نسبت به سزارين كمتر است. اينطور نيست كه بگوييم همه سزارينيها اختلالات تنفسي دارند. ولي شانسشان براي ابتلا به آن نسبت به زايمان طبيعي بيشتر است. در زايمان طبيعي خونريزي مادر كمتر و حدود 500سي سي است. در سزارين هزار سي سي و دوبرابر طبيعي است. عفونت كمتر است و ريكاوري خيلي زود انجام شده و مادر به سرعت به زندگي معمولي خود باز ميگردد. در زايمان طبيعي مادر ميتواند در هفته اول رانندگي كند اما در سزارين تا 40روز درگير است. در سزارين عوارض بيهوشي هم داريم كه گاهي حتي مادر ديگر به هوش نميآيد.
آيا بعد از عمل جراحي سزارين بيمار به مراقبتهاي ويژهاي نياز دارد؟
بله، تا ۲۴ ساعت پس از سزارين ممكن است خونريزي در حد قابل توجه وجود داشته باشد ولي به تدريج از حجم خون كاسته ميشود. همچنين ترشحات نيز ممكن است تا يك ماه ديده شود. درد موضع عمل و درد ناشي از انقباضات در پي شيردهي ممكن است احساس شود.
به مادران توصيه ميشود تا سه روز پس از سزارين از خوردن غذاهاي نفاخ مثل ميوه خام، آب ميوه خام، آب ميوههاي كارخانهاي چون سانديس و... و حبوبات بپرهيزند. غذاهايي چون كباب، جوجه كباب، گوشت يا مرغ آب پز و سبزيجات پخته مثل هويج، كدو، سيب زميني و آب رقيق كمپوت خانگي مناسبترند. در صورت يبوست نيز از روغن زيتون، آلو و انجير خشك خيس كرده و كاهو استفاده شود. بايد سعي شود آب به ميزان كافي مصرف شود چراكه به رفع يبوست كمك ميكند و از طرفي به علت شيردهي و خونريزي به جايگزيني حجم مايعات نياز است. بايد به خاطر داشت استراحت كافي در فواصل فعاليت به تسريع بهبودي دوران پس از زايمان كمك ميكند. سعي شود در ساعاتي كه نوزاد خواب است مادر نيز استراحت كند و از ديد و بازديدهاي طولاني بستگان حتي الامكان پرهيز شود و مادر كار سنگين در منزل انجام ندهد.
چرا آمار سزارين در اروپا و امريكا خيلي پايين است؟
يك جمله بايد بگويم و آن هم اينكه بعضا به خاطر اجبار بيمارستان براي سزارين به مادران ظلم ميشود. در امريكا و اروپا سزارين اختياري نداريم و مريض نميتواند خودش سزارين را انتخاب كند و دكتر برايش تعيين ميكند. در آنجا پزشك متخصص در هفته سي و هشتم لگن را معاينه كرده و بر اساس سايز لگن، ديوارههايش و اقطار مختلف مشخص ميكند كه چطور زايمان صورت بگيرد. البته حدود 10 درصد زايمانهاي طبيعي به خاطر بروز برخي اتفاقات در نهايت به سزارين ختم ميشوند كه به سزارينهاي اورژانسي معروف هستند.
با تمام اين تفاسير، انتخاب زايمان طبيعي و حتي درد كشيدن و در انتها به سزارين رسيدن بهتر از آن است كه از همان ابتدا سزارين انتخاب شود.
در اروپا و امريكا چيزي به نام اختيار مريض در انتخاب نوع زايمان نداريم و اين تصميم در اختيار پزشك است. اما متأسفانه در ايران به هزاران دليل سزارين انتخاب اول است. الان صبح مريض از خواب برميخيزد و بدون درد و با دوربين فيلمبرداري به بيمارستان ميرود و ميگويد آمدهام بچهام را به دنيا بياورم. موضوعي كه خيلي جالب نيست.
بعضيها هم فكر ميكنند اگر فرزندشان طبيعي به دنيا بيايد استيل بدنشان به هم ميريزد. اگر خانمي در دوران بارداري در مورد نحوه راه رفتن و نحوه صحيح نشستن و حالات لگن اطلاعات داشته باشد و ورزشهاي قبل از زايمان را انجام دهد و تحت نظر پزشك باشد چيزي از دست نميدهد و به حفظ استيلش هم كمك كرده است.
اما اگر مريض بخورد و بخوابد و راه نرود باعث ميشود يك زايمان سخت داشته باشد. مهم اين است كه مادران بدانند بعد از زايمان طبيعي ميتوانند ورزش كنند زيرا در زايمان طبيعي اندام روي فرم است.
متأسفانه برخي خانمها فكر ميكنند سزارين يك مد است و اين روش را به همديگر تبليغ ميكنند. فكر ميكنند كسي كه زايمان طبيعي كرده است امل است. آنها معتقدند دليلي ندارد به اندازه مادرانشان هنگام زايمان درد بكشند و سزارين را تجددگرايي ميدانند و دوست دارند مرتب و شيك فرزندشان را به دنيا بياورند.
بيهوشيهاي سزارين هم سؤال بسياري از خانمهاست. آيا دراين نوع بيهوشيها عوارضي مادر را تهديد ميكند؟
براي سزارينها چند نوع بيهوشي وجود دارد. يك نوع بيهوشي عمومي است و ديگري موضعي. ما بيهوشي عمومي را پيشنهاد نميكنيم چون حلق و حنجره متورم بوده و خونريزي حين عمل بيشتر است و دارو سريعتر به جنين ميرسد اما در بيهوشيها از راه نخاع اگر با سوزنهاي نازك باشد و يكبار انجام شود، كمترين عارضه را دارد. در اين روش سردردها كم بوده و خيلي زود دردها از بين ميروند. بايد بگويم در 97درصد از بيهوشيها هيچ اتفاقي نميافتد. البته در موارد اورژانسي بيهوشي كامل انجام ميشود.
به هر حال اگر سزارين به پيشنهاد پزشك هم باشد عوارض خود را دارد.
بله، همانطور كه گفتم سزارين ميتواند به توصيه پزشك درمانگر و به دلايل مختلفي از جمله زايمانهاي پيشين مادر و مشكلات جنين انجام شود. به اعتقاد بسياري از مادران، سزارين روش ساده و بدون درد براي طي كردن فرآيند زايمان است؛ اين درحالي است كه بسياري از مادران از عوارض و مشكلات پس از زايمان سزارين بياطلاع هستند. به موازات افزايش سزارين، ميانگين سن هنگام تولد نوزادان يك تا سه هفته كمتر شده و بيشتر تولدها قبل از شروع علايم زايمان اتفاق ميافتد. تولد بدون علايم زايمان يعني زايمان زودرس و ممكن است از نظر تعريف نوزاد نارس نباشد ولي به خاطر اينكه بين يك تا سه هفته از زندگي داخل رحم بهطور عمد محروم شده است ميتواند تبعات بسيار زيادي در پي داشته باشد.
و به عنوان آخرين سؤال در زايمانها به روش سزارين چه عوارضي كودك و مادر را تهديد ميكنند؟
كودكان سزاريني ۵۰ درصد بيشتر در معرض ابتلا به آسم، ديابت، چاقي، آلرژي و سلياك هستند و مادراني كه به اين روش زايمان ميكنند عوارضي شبيه ساير عملهاي جراحي يعني چسبندگيها، عوارض بيهوشي، خطر از دست دادن حجم زيادي از خون، احتمال بروز حاملگيهاي پر خطر در آينده، طولاني شدن زمان زايمان، زايمان زودرس و وزن كم هنگام تولد آنها را تهديد ميكند. عفونتهاي مثانه و رحم و آسيب سيستم ادراري ازجمله عوارض ديگر اين نوع از زايمان است. همچنين سزارين ممكن است در بارداريهاي بعدي مشكلاتي مثل سخت جدا شدن جفت از رحم را ايجاد كند.
يادمان باشد 85 تا 90 درصد اروپاييها بچههاي خود را طبيعي به دنيا ميآورند. روشي كه گذشتگان ما هم روي آن تأكيد ويژهاي داشتند.