دیدبان: مفهوم عمق استراتژیک یا عمق راهبردی از مفاهیم اساسی و کلیدی برای تحلیل حوادث دنیای معاصر است که می تواند علاوه بر نمایان ساختن میزان نفوذ یک کشور در منطقه، پشتوانه خوبی برای اعمال سیاست‌های مد نظر آن کشور باشد. اهمیت این موضوع باعث شده است که مقام معظم رهبری نیز بارها در بیانات خود به این مسئله اشاره داشته باشند: "تکیه‌گاه یک ملت به عمق استراتژیک اوست دشمنان نمی خواهند ملت ایران و نظام جمهوری اسلامی از این حمایت و طرفداری‌ای که از او در کشورهای مختلف میشود - که البته بی‌نظیر هم هست - برخوردار باشد. دشمن نمی خواهد این ارتباط برقرار باشد. جمهوری اسلامی باید حفظ این عمق راهبردی را از وظائف خودش بداند. این جزو آن شاخصه های اصلی است." (87/9/24 دیدار با دانشجویان دانشگاه علم و صنعت)
ایشان همچنین اظهار محبت مردم منطقه هنگام بستری بودن در بیمارستان را نیز ناشی از پیوند عمیق عاطفی، ایمانی و اعتقادی ایران با سایر کشورها دانستند که نشان دهنده عمق استراتژیک ایران است: "به‌قدرى نسبت به من اظهار محبّت انجام گرفته که من واقعاً خودم را شرمنده مى‌یابم در مقابل این‌همه لطفى که به من در این مدّت انجام گرفت. علاوه‌ى بر مردم کشورمان، از سوى ملّتهاى دیگر - که من همیشه تأکید کرده‌ام که ملّت ایران یک عمق راهبردى‌اى دارد که اختصاصى او است و هیچ کشورى را و هیچ نظامى را ما سراغ نداریم که در خارج از مرزهاى خودش این‌همه ریشه‌هاى لطف و محبّت و پیوند عاطفى و پیوند اعتقادى و ایمانى، آنها را به‌هم وصل بکند، [ولى] ما این را داریم - هم در این چند روز این را مشاهده کرده‌ایم." (۹۳/۰۶/24 مصاحبه هنگام ترخیص از بیمارستان)
تعریف عمق استراتژیک
این مفهوم در راستای تحول گفتمان قدرت و بعد از طرح مفهوم قدرت نرم بیان شده است. با محل توجه قرار گرفتن ابعاد نرم قدرت میزان تاثیر گذاری و نفوذ یک کشور در تصمیم گیری های کلان و جهت گیری های سایر بازیگرها با نام عمق راهبردی مطرح شد. بنا به تعبیر مقام معطم رهبری کشورها و مناطقی که حوادث آنها مثل ریشه و مایه استحکام یا ریسمان‌هاى نگه‌دارنده خیمه، براى داخل کشور به حساب بیاید؛ این مناطق عمق راهبردى نظام اسلامی است. (92/5/6 دیدار با دانشجویان)
عمق راهبردی یک کشور را هم از لحاظ شعاع و هم از حیث سطح نفوذ میتوان مورد برسی قرار داد. شعاع به حوزه هایی اشاره دارد که ما می توانیم در انها موثر باشم. برای مثال کشور ما در امریکای لاتین شعاع تاثیر گذاریش علاوه بر سیاست ،اقتصاد را هم دربر میگیرد. به هر میزانی که شعاع تاثیر گزاری بیشتر باشد ، توانایی تصمیم سازی گسترش و وسعت می یابد. سطح نفوذ هم به عمق و میزان تاثیر گذاری سیاست های یک کشور اشاره دارد (فارغ از حوزه و محدوده تاثیر) . به میزان سطح نفوذ عمق راهبردی ، یک کشور توانایی ایجاد تغییر اساسی و تعیین جهت گیری های سایر بازیگرها را دارد. وضع مطلوب برای کشورها این است که این دو جنبه را با هم برخوردار باشند تا بتوانند در بیشتر حوزه ها تاثیر به سزایی داشته باشند.
کارکرد عمق راهبردی برای ایران
کار ویژه عمق راهبردی یا استراتژیک دو جنبه سلبی و ایجابی دارد. ایجاد امنیت و رفع تهدید از کارکردهای سلبی عمق راهبردی است. کشوری که در بین همسایگانش دارای نفوذ چشمگیری باشد کمتر تهدید می شود و هزینه کمتری برای تامین امنیت محیطی میپردازد. برای مثال سطح نفوذ و عمق راهبردی کشور ما در افغانستان و پاکستان تاثیر جدی بر مسایل امنیتی دارد.
جنبه ایجابی کارکرد عمق راهبردی افزایش توانایی یک کشور است. همانطور که از تعریف مرسوم عمق راهبردی و همچنین توضیحات ذکر شده از بیانات مقام معظم رهبری برمی آید تکیه گاه هر کشوری عمق راهبردی آن است و هر چه عمق راهبردی یک کشور در بین سایر بازیگران بیشتر باشد توانایی بیشتری برای تصمیم سازی و ایجاد ائتلاف در جهت دلخواه خود را دارد. در نتیجه منافع (مادی و معنوی) خود را با هزینه کمتر و به صورت ناملموس به دست می آورد. برای مثال مردم عراق فعالیت ایران در صنایع پتروشیمی کشورشان را با کمال میل می پذیرند و حتی از این مطلب استقبال می کنند اما هرگونه حضور اقتصادی آمریکا در کشورشان را نه تنها نمیپسندند بلکه خلاف استقلال عراق می دانند. این برخورد متفاوت کارویژه ایجابی عمق راهبردی را نشان می دهد.
عوامل ایجاد و تقویت عمق راهبردی
عوامل زیادی منجر به ایجاد محبوبیت و روابط حسنه و در نتیجه تاثیر یک بازیگر در رفتار سایر کشورها میشود. برای مثال داشتن دین و ایدئولوژی مشترک میتواند زمینه ایجاد و تقویت عمق استراتژیک را فراهم کند. داشتن مبانی فکری و ارزشی مشترک مهم ترین عامل تقویت عمق استراتژیک است. برای مثال کشورهای غربی و آمریکا با ارائه ارزش های لیبرالی و گسترش آن در سراسر دنیا در بازه ای توانستند تسلط گسترده را به دست بیاورند. البته این تسلط دچار تزلزل های جدی شده است.بنابه تعبیر مقام معظم رهبری "هم ارزش ها و مباحث نظری لیبرالیسم و برتری مطلق آن بر سایر ادیان و مکاتب فکری مورد تردید وقع شده است وهم عملکرد کشورهای غربی مسبب بدبینی مردم دنیا نسبت به دولتهای استکباری شده است و عمق استرتژیک این کشورها در سطح دنیا به شدت تضعیف شده است".(93/6/13 دیدار با اعضای مجلس خبرگان رهبری)
در مقابل جمهوری اسلامی ایران به علت تعهدش به اسلام و اشتراک مذهبی با کشورهای مسلمان توانسته عمق استراتژیک خود را گسترش دهد و جایگاه ممتازی را برای خود کسب کند تا جایی که دولت های غربی خود اذعان دارند که هرگونه گفتگو در مورد مسائل منطقه مانند جنگ سوریه یا حوادث عراق بعد از صدام بدون حضور ایران بی نتیجه خواهد ماند.
زبان؛ عامل تقویت عمق استراتژیک
عامل دیگری که باعث گسترش نفوذ یک کشور می شود زبان آن کشور است. زبان مشترک زمینه همکاری را فراهم می کند. از این رو جمهموری اسلامی ایران فرصت مناسبی برای ایجاد همکاری با کشورهای ارسی زبان منطقه را دارد . حتی در قدم بعدی زبان فارسی میتواند بستری مناسب برای گسترش فرهنگ ایرانی اسلامی و بسط نفوذ جمهوری اسلامی را فراهم کند. از این رو مقام معظم رهبری یکی از وظایف اصلی سفیران فرهنگی را، ترویج زبان فارسی از طریق پیگیری کرسی های زبان فارسی در مراکز علمی و دانشگاهی بیان کردند تا علاوه بر تمدن و تاریخ ایران ،ایران فعلی و ارزشها و موفقیتهایش نیز به دنیا معرفی شود(88/12/11 دیدار با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی)
تلاش های گسترده انگلیسی زبانان برای توسعه و تبدیل زبان خودشان به زبان واحد جهانی نیز در همین راستا قابل تحلیل است.
تأثیر عوامل اقتصادی در ایجاد عمق استراتژیک
عامل دیگری که در گسترش عمق راهبردی یک کشور تاثیر به سزایی دارد توانایی اقتصادی و داشتن منافع مادی مشترک است. به همین دلیل در طول تاریخ کشورهایی که به دنبال کسب قدرت بوده اند به دنبال کسب جایگاه ونش در اقتصاد کشورهای دیگر بوده اند.
جمهوری اسلامی ایران به دلیل اشتراک منافع با کشورهای همسایه و ایجاد رابطه صادقانه و مفید اقتصادی با دیگر کشورها توانسته است عمق استرتژیک خود را گسترش بدهد و روابط دوجانبه سالمی را برقرار کند که این روابط قابلیت گسترش بیشتری را دارد.
الگو سازی و صدور انقلاب
عامل دیگری که نقش اساسی در بسط نفوذ یک کشور را دارد هویت بخشی و الگو بودن در رابطه با سایر کشورها است. جمهوری اسلامی ایران از این عامل به طور مطلوبی بهره برده است و توانسته است انقلاب خود را به الگو و مدل مبارزه با ظلم و ستم تبدیل کند. مقام معظم رهبری این عامل را اینگونه تشریح فرموده اند:
"گسترش انقلاب از نظر امام از راه ایجاد فتنه در کشورها نیست، از راه لشگرکشی نیست، از راه گسترش تروریسم نیست - برخلاف برخی از انقلابهای دیگر - گسترش انقلاب در میان ملتها از راه الگوسازی نظام جمهوری اسلامی‌است. یعنی ملت ایران نظام جمهوری اسلامی را به حدی و مرتبه‌ای برسانند که وقتی ملتهای دیگر به این الگو نگاه میکنند، شوق پیدا کنند و آن راه را دنبال کنند؛ از راه ترویج معارف اسلامی و از راه صراحت در دفاع از طبقات مظلوم دنیای اسلام و ملتهای مظلومی که در دنیای اسلام پامال ظلم استکبار شده‌اند. این گسترش نظام اسلامی است که اتفاق افتاد.
امروز ملتهای جهان به ملت ایران نگاه می کنند، از ملت ایران نیرو می گیرند، انگیزه می گیرند، انرژی می گیرند. امروز شعارهای ضد استکباری ملت ایران در همه‌ی دنیای اسلام گسترش پیدا کرده است. امروز شما به هر کشوری از کشورهای اسلامی که حرکت کنید، با هرگونه رژیمی، با هرگونه دستگاه حاکمه‌ای، می‌بینید ملتهای آنها به شعارهای شما، به انگیزه‌ها و آرمانهائی که شما ترسیم کردید، با چشم عزت و احترام نگاه میکنند؛ شعار ضدیت با ظلم، ضدیت با سلطه، دفاع از مظلومان، دفاع از ملت فلسطین، دشمنی با شبکه‌ی اختاپوسی صهیونیسم. این دل ملتهای مسلمان است؛ این گسترش انقلاب اسلامی است." (بیانات در سالگرد ارتحال امام خمینی(ره) 87/3/14)
جمع بندی
همان طور که مشاهده میشود،حوادث منطقه گواهی بر گسترش و بسط شعاع و سطح عمق استراتژیک جمهوری اسلامی ایران است که این مسئله نگرانی‌هایی را برای دشمنان جمهوری اسلامی ایجاد کرده است که به همین دلیل تلاش هایی برای از بین بردن یا کاهش سطح نفوذ ایران در منطقه انجام داده اند. مقام معظم رهبری نیز بارها نسبت به تلاش کشورهای غربی برای از بین بردن عمق راهبردی ایران هشدار داده اند. به عنوان نمونه ایشان در یکی از بیانات خود فرموده بودند: "این حرکت، این فکر، این انقلاب، این نظام عظیم، این عزّت اسلامی، این ایستادگی ملت در مقابل تمایلات استکبار و در رأس آن شیطان بزرگ امریکا، برای جوانان و دلهای بانشاط در دنیای اسلام جاذبه دارد. از این می‌ترسند. این، یک امر جدّی است." (76/11/14)
ایشان در بیانات خود تلاش های کشورهای غربی برای از بین بردن محبوبیت جمهوری اسلامی و محدود ساختن روابط ملت های مسلمان را بارها متذکر شده اند و تلاش های استکبار جهانی برای ایجاد اختلاف بین شیعه و سنی را از نقشه ای شوم انان و در راستای تضعیف ایران و جهان اسلام می دانند. برای شاهد مثال یک بخش از بیانات متعدد ایشان در این زمینه را می آوریم: "ملت های مسلمان عمق استراتژیک نظام جمهوری اسلامی‌اند. چرا تبلیغات عجیب و غریب آمریکائی و انگلیسی سعی می کنند بین ملتهای مسلمان با ملت ایران جدائی بیندازند؟ چرا؟ با مسئله‌ی قومیت، با مسئله‌ی سنی، شیعه؟ چون میدانند آنها عمق راهبردی و عمق استراتژیک جمهوری اسلامی محسوب میشوند. تکیه‌گاه یک ملت به عمق استراتژیک اوست. نمیخواهند ملت ایران و نظام جمهوری اسلامی از این حمایت و طرفداری‌ای که از او در کشورهای مختلف میشود - که البته بی‌نظیر هم هست - برخوردار باشد. شما در هیچ جا نمی‌بینید که در یک کشوری از رؤسای یک کشور دیگری، آحاد مردم - نه سیاسیون - تجلیل و احترام کنند؛ عکسشان را بلند کنند، نامشان را با هیجان بیاورند؛ جز جمهوری اسلامی. در کشورهای مسلمان هر جا بروید، آنجائی که رد پائی از جمهوری اسلامی هست، مردم نسبت به آن و نسبت به جمهوری اسلامی ابراز احساساتشان اینجوری است. دشمن این را نمی خواهد؛ دشمن نمی خواهد این ارتباط برقرار باشد."(87/9/24 دیدار با دانشجویان دانشگاه علم و صنعت)
