آبهایی که در بالا دست تبخیر می شوند و زمین هایی که در پایین دست می خشکند

ضرر زیست محیطی سدها بیش از مزایای آنهاست

امروزه از سدها به عنوان مهار کننده آبهای روان که حرکت می کنند و خودشان راه شان را به هر سو که می خواهند، می یابند، نام برده می شود...

شاید تعدادی از سدها هم به خوبی نقش خود را یافته و با تاثیرگذاری کامل، سال های سال از هدر رفت آبها جلوگیری کرده و علاوه بر سیراب کردن زمین های زراعی پایین دست خود، آب شرب میلیونها انسان را هم تامین کرده اند. اما کارشناسان معتقدند اگر سدی با مطالعات دقیق و بررسی های علمی ساخته نشود، نه تنها سودی نخواهد داشت بلکه موجب تلف شدن ابها و خشک شددن زمین های بعد از خود می شود.

***

وقتی قرار می شود در مورد سدها و سد سازی ها در ایران اظهار نظر شود، ابتدا مسائل زیست محیطی به میان می اید که دو دیدگاه را به همراه دارد. ديدگاه اول اين است كه با توجه به ساخت 45 هزار سد در جهان امروزه تجربيات جهاني نشان داده كه بايد به مسائل زيست محيطي و خطرات ناشي از سد هاي بزرگ الويت داد و انها را به دقت در نظر گرفت و با استفاده از این تجربيات ارزشمند راه پيموده شده را دوباره نپيمود. اما ديدگاه دوم فقط به ساختن فکر می کند و بر این فرض استوار است که بسياري از كشورهاي توسعه يافته سد هايشان را در دهه‌هاي قبل ساخته اند و اكنون مغرضانه ديگران را از ساختن سدها به خاطر مسائل زيست محيطي منع مي كنند.

*فاجعه روی فاجعه

در دنیای کنونی یکی از عوامل تخریب محیط زیست را سدسازی ها عنوان می کنند که می تواند آسیب های جبران ناپذیری به جنگل ها، رودحانه ها، کوهستان ها، آبخیزها، دریاچه ها، تالاب ها، دشتها و حتی دریاها وارد کند. حتی گروهی از اساتید دانشگاه ها پا را از این نیز فراتر گذاشته و معتقدند که سد سازي فعاليتي بيابان زا به حساب می اید. آنها می گویند، هر سد سالانه بخشي از آب تجديد پذير كشور را تبخير مي كند که این رقم تا بیش از 5 ميليارد متر مكعب نیز می رسد که موجب تبخیر آب تجديد پذير كشور در پشت سدها مي شود. متاسفانه در کشور ما سدها سبب تخريب يا تهديد جدي اكوسيستم هاي آبي و زيستگاههاي وابسته به آن در تالاب ها و درياچه ها شده اند.

به عنوان مثال کرمان از جمله استان های خشک ایران به شمار می آید که در بهترین شرایط بارندگی ها هم نمی توان به سطح بارش ها در این نقطه اعتماد کرد. با این حال وقتی ایران در خشکسالی ها قرار دارد دیگر می شود به خوبی حال و روز کرمان را درک کرد. اما بازی به همین جا ختم نمی شود. به موارد فوق، اضافه کنید سدسازی ها را تا مشخص شود چه فاجعه ای در گرم ترین استان کشور رخ می دهد.

چندی قبل خبری منتشر شد مبنی بر اینکه اکوسیستم شهر فهرج به علت کم آبی در حال نابودی است و اگر قرار است حیات جانوران و گیاهان و زیستگاه آنها مورد حمایت قرار گیرد، باید آب مورد نیاز آنها از سد نساء تامین شود.

بازی از کجا شروع شده؟

تا چند سال پیش حیات بزرگترین زیستگاه جانوری شرق کرمان به آب رودخانه فهرج بسته بود و تمام موجودات زنده این منطقه از گیاهان گرفته تا جانوران و پرندگان زندگی خود را با این آب وفق می دادند و کم یا زیاد، در تابستان و زمستان، و در خشکسالی ها و ترسالی ها می دانستند باید چه کار کنند، تا اینکه طرح احداث سد نساء بر روی رودخانه فهرج مطرح، و با ساخت آن، جلوی آب مسدود و زندگی هزاران موجود زنده به خطر افتاد.

کمی آب پشت سد نساء جمع شد اما حیات یکی از بزرگترین زیستگاه های جانوری در معرض نابودی قرار گرفت و صدای وقوع یک فاجعه بزرگ زیست محیطی در شرق استان کرمان به گوش رسید.

«امروز نسل پرندگان و جانوران وحشی که در رودخانه فصلی فهرج زندگی می‌کنند‌ در حال انقراض است و خشکسالی‌های اخیر به همراه سدی که در بالا دست ساخته شده است، بزرگ‌ترین زیستگاه جانوری شهرستان فهرج را در معرض نابودی قرار داده است.»

این ها حرف های مهدی ‌قائمی شهردار فهرج است که با اشاره به اینکه رودخانه فصلی فهرج جزو حوزه آبخیز رودخانه نساء است، می گوید: «باید حق‌آبه رودخانه فهرج داده شود تا بزرگترین زیستگاه جانوری شرق استان کرمان از خطر نابودی نجات پیدا کند. ما نشسته ایم وشاهد نابودی اکوسیستم منطقه هستیم و جالب اینکه چاره کار را هم خوب می دانیم. آن هم اینکه تنها راه احیای این زیستگاه جانوری تامین آب از سد نساء است.»

رودخانه فهرج به طول 45 کیلومتر از حوزه آبخیز نساء و میج و بندر سرچشمه گرفته و پس از طی مسیر از منطقه روداب شهرستان نرماشیر وارد شهرستان فهرج ‌می‌شود و رود خانه فصلی فهرج در ورودی این شهر قرار داد. حال باید از مسئولان و تصمیم گیرندگان استان کرمان و بخصوص مدیران آب منطقه‌ای پرسید که با کدام منطق و استدلال چنین زیستگاهی را به ورطه نابودی کشانده اند؟

فهرج مشتی است نشانه خروار. می توان بسیاری از سدهایی که در سال های اخیر ساخته شده اند و آب را برای تبخیر شدن در پشت خود تلمبار کرده اند را مورد بررسی قرار داد و سری به پایین دست آنها زد تا شاهد از بین رفتن بسیاری از گونه های گیاهی و تلف شدن حیوانات و پرندگانی باشیم که در یک همزیستی مسالمت آمیز با انسانها در حال گذران روزگار بودند.

سدها، تالاب هایی را خشکاندند که زیستگاه انواع پرندگان مهاجر بود و انسانهای زیادی در کنارشان به کشاورزی و دامداری مشغول بودند. سدها شاید کمی آب جمع کردند اما مقدار زیادی حیات را از بین بردند.

*برچیدن سدها

برای مثال زدن، مورد زیاد است. وقتی قرار شد سد گتوند هم ساخته شود بازی های زیادی شروع شد و حافظان محیط زیست فریاد برآوردند که مبادا این کار بدون کارشناسی استارت بخورد.

ابتدا محيط زيست خوزستان در مورد شوري آب كارون به دليل وجود گنبدهاي نمكي در درياچه سد گتوند، اخطار داد و تاکید کرد مسئولان این سد بايد اقدامات خود را اعم از نقشه‌هاي مهار، نحوه مهار و تمهيداتي كه براي جلوگيري از شوري آب انجام مي‌شود به این اداره كل ارائه دهند و تا زمان حل شدن اين مشكلات آبگيري اين سد انجام نشود و نبايد شرايطي مانند تبعات سد كارون 3 به وجود آيد! با کمی مکث متوجه می شدیم که جمله اخیر باز هم ما را کمی عقب تر می برد. یعنی ساخت سد کارون3 و مشکلاتی که خودش حکایتی بود. بعد از مسئولان محیط زیست خوزستان، مسئولان استانداری هم به میدان آمدند و در ادامه، صدای دیگر تصمیم گیرندگان نیز درآمد و همه یک چیز می گفتند: «مبادا ساخت یک سد، محیط زیست را از بین ببرد و زندگی موجودات زنده را به خطر بیندازد.»

به هر حال سدها یکی پس از دیگری ساخته می شوند و یکی پس از دیگری مشکلات و معضلات و صدماتشان به محیط زیست نمایان می شود. باز هم با نگرانی و از قول صابنظران باید گفت که امروز صنعت سد سازی فقط در كشورهاي در حال توسعه رونق دارد و این در شرایطی است که بازار آن در كشورهاي توسعه يافته، برچيده شده است. اثرات منفي سدها بر روي محيط زيست فيزيكي، بيولوژيكي و اجتماعي آن قدر زياد است كه بسياري از كشورهاي توسعه يافته از دهه 70 به بعد ديگر نه تنها سدي نمي سازند بلكه به جمع كردن و برچيدن سدهاي خود به قيمت هاي بسيار گزاف پرداخته اند تا اثرات منفي آنها را بر محيط زيستشان را بزدايند و رودخانه ها و سفره هاي آب زيرزميني خود را احياء كنند.