مركز پژوهشهاي مجلس چندي پيش طي گزارشي درباره ماهواره، از دولت و مجلس خواست تا با توجه به اينكه امسال با موضوع فرهنگ نامگذاري شده است، راهبردي مشخص را براي برونرفت از وضعيت فعلي در قبال شبكههاي ماهواره اتخاذ كنند.
به گزارش«جوان»، مركز پژوهشهاي مجلس شوراي اسلامي با انتشار بخش اول گزارشي تحت عنوان مطالعات ماهواره مروري بر ديدگاهها و سياستهاي ماهوارهاي در ايران، به سير تاريخي حضور دستگاههاي گيرنده ماهواره در ايران و بازخوردهاي فرهنگي و اجتماعي آن طي حدود دو دهه گذشته پرداخته است. اين گزارش تحليلي سعي داشته با ارائه مستندات، از نگاه يكجانبه به مقوله ماهواره خودداري كند و در نهايت توصيههايي را براي مواجهه هوشمندانه با ماهواره ارائه داده است.
ماهواره، دشمني با بشقاب آهني بهمن ماه امسال مصادف با بيستمين سالگرد تصويب قانون ممنوعيت به كارگيري تجهيزات دريافت ماهواره است. مجلس چهارم به رياست حجتالاسلام علياكبر ناطق نوري يك روز پس از جشن پيروزي انقلاب اسلامي و در بيست و سوم بهمن ماه، قانون ممنوعيت استفاده از تجهيزات دريافت ماهواره را به تصويب رساند تا مقابله با بشقابهاي بزرگ فلزي كه هر روز بيش از روز گذشته در پشتبام خانهها ديده ميشد، وارد فاز قانوني شود. در ماده اول اين قانون كه به فاصله سه روز در شوراي نگهبان قانون اساسي نيز به تصويب رسيد، تصريح شده است: «به موجب اين قانون ورود، توزيع و استفاده از تجهيزات دريافت از ماهواره جز در مواردي كه قانون تعيين كرده است، ممنوع ميباشد.» ماده دوم اين قانون ميگويد: «وزارت كشور موظف است با استفاده از نيروهاي انتظامي يا نيروي مقاومت بسيج در اسرع وقت نسبت به جمعآوري تجهيزات دريافت از ماهواره اقدام نمايد» و اين آغازي بر يك مقابله بود كه تا امروز نيز با قوت و ضعفهايي ادامه دارد.
هم اكنون با گذشت دو دهه از تصويب اين قانون، ميتوان نگاه بهتري به آنچه در اين سالها درباره حضور مهمانناخواندهاي در خانههاي ايرانيان و تأثيرات فرهنگي و اجتماعي آن داشته باشيم. پژوهش انجام شده در مركز پژوهشهاي مجلس نيز سعي دارد به تبيين آنچه در گذشته رخ داده است، بپردازد. در اين گزارش سه رويكرد در مواجهه با ماهواره شناسايي شدهاند. رويكرد اول با قانون ممنوعيت به كارگيري تجهيزات ماهوارهاي آغاز ميشود، رويكرد دوم استفاده مديريت شده و رويكرد سوم حمايت از ماهوارههاي همسو است. براي اين دورهها نميتوان محدوده مشخص زماني تعيين كرد، زيرا هنوز هم ميتوان رگههاي هر كدام از رويكردها را در نوع موضعگيريهاي مسئولان نسبت به استفاده از ماهواره مشاهده كرد.
در تعقيب دشمن فرهنگي تقريباً از اوايل دهه 70 به تدريج برخي از خانوادههاي ايراني خبر از آمدن وسيلهاي ميشنيدند كه با آن ميتوان شبكههاي تلويزيوني ساير كشورها را به راحتي همچون شبكههاي صدا و سيما دريافت كرد. خانوادههاي مرفه و ثروتمند شهرهاي بزرگ به ويژه تهران، جزو اولين كساني بودند كه به استقبال اين تكنولوژي رفتند.
مركز پژوهشهاي مجلس دلايل استقبال مردم از ماهواره در سالهاي ابتدايي دهه 70 را در سه عامل ميداند، نخست آنكه ايران به تازگي از هشت سال جنگ تحميلي فارغ شده بود، فشارها و فضاي خاص دوره جنگ زمينه آن را فراهم ميآورد تا مردم به دنبال برنامههاي شاد و سرگرمكننده بروند. اين پژوهش به صورت غيرمستقيم صدا و سيما را به كمكاري در توليد برنامههاي شاد متهم ميكند و عنوان ميكند كه برنامههاي ماهوارهاي به خوبي اين نياز را رفع ميكرد. مركز پژوهشهاي مجلس عامل دوم توجه مردم به ماهواره را در شرايط خاص سياسي ميداند كه در دوران جنگ وجود داشت و محدوديت ارتباطات و انديشههاي تدافعي در آن ديده ميشد. با پايان جنگ و ظهور ماهواره، مردم فرصت پيدا ميكردند كه به گشت و گذار مجازي بپردازند. عدمتنوع در برنامههاي شبكههاي صدا و سيما عامل سومي است كه طي گزارش مركز پژوهشهاي مجلس باعث شد تا مردم به ديدن برنامههاي ماهواره بنشينند. در آن زمان محدوديت شبكههاي سيما چه از لحاظ تعداد و چه از بعد پوشش جغرافيايي كشور، باعث شد تا مردم ماهواره را به عنوان عامل سرگرمي و گذران اوقات فراغت برگزينند. سال 73 نقطه عطفي در تاريخ حضور ماهواره در كشورمان است. در اين سال انتقادات از گسترش استفاده از ماهواره و تبعات آن افزايش پيدا ميكند و ائمه جمعه نيز در خطبههاي نماز به ضرورت برخورد با ماهواره تأكيد كردند و در نهايت با تصويب و ابلاغ قانون منبع به كارگيري تجهيزات دريافت ماهواره، فاز اجرايي اين قانون توسط نيروي انتظامي كليد خورد.
دوره اصلاحات، دوره مدارا با ماهوارهانتخابات خرداد 76 به «پيروزي كسي كه مواضعش مخالف قانون ممنوعيت بود» منجر شد و بعد از سختگيريهاي چند ساله نيروي انتظامي زمينه براي بازگشت بشقابهاي ماهواره به پشتبامها فراهم شد؛ بشقابهايي كه به واسطه ديجيتالي شدن رسيورها از بشقابهايي با عرض دو متر به ديشهاي كوچك 90 تا 110 سانتي متري تقليل پيدا كرده بودند و حجم كوچكشده آنها كار نيروي انتظامي را براي جمعآوري بشقابها سخت كرد. در اين دوران كمكم سخناني از سوي دولتمردان درباره اينكه به جاي مقابله با ماهواره با آن بايد تعامل كرد، شنيده ميشد و حتي مجلس هفتم طرح اصلاح قانون ممنوعيت را به تصويب رساند كه شوراي نگهبان حاضر به تصويب آن نشد. يكي از دلايلي كه باعث شد تا همچنان نگاهها نسبت به ماهواره منفي باشد، افزايش شمار تعداد شبكههاي فارسي زبان و حضور گروهكهاي معاند سياسي در ماهواره با ايجاد شبكههاي تلويزيوني بود كه بحث ماهواره را از موردي صرفاً فرهنگي و جنگ نرم به مبحثي امنيتي تغيير وجهه داد. در اينجاست كه رويكرد سوم يعني حمايت از رسانههاي همسو در ماهواره كليد ميخورد. با شروع اين سياست كم كم پاي شبكههاي ماهوارهاي كه دفاترشان در ايران حضور داشته و برعكس شبكههاي ماهوارهاي كه دفاترشان در امريكا يا اروپا قرار داشت، مجريان اين شبكهها سعي ميكردند تا حجابي مشابه با آنچه در شهرهاي بزرگ رايج بود، داشته باشند. پوششي كه بعضاً از آن به «بد حجابي» نيز تعبير ميشود. اين رويكرد نيز تا به حال با ايجاد و جمعآوري چند شبكه ماهوارهاي در داخل كشور همراه بوده است. مركز پژوهشهاي مجلس در گزارش خود به جمعبندي و ارائه پيشنهادهايي براي برخورد مطلوب با ماهواره پرداخته است. اين توصيهها عبارتند از ترويج استفاده از شبكههاي كابلي با استفاده از تصاوير ضبط شده از شبكههاي ماهوارهاي، ايجاد تعدد در شبكههاي تلويزيوني سرگرمكننده توسط صدا و سيما، افزايش تعداد شبكهها بر اساس سلايق سياسي و استفاده از ظرفيت فضاي ديجيتال. در آخر نيز اين درخواست ارائه شده است كه به جاي اتخاذ سياستهايي كه بيثبات و نامشخص و به جاي استفاده از قانون ممنوعيت به كارگيري تجهيزات ماهوارهاي كه به اعتقاد كارشناسان كارايي خود را از دست داده است، سياستي مشخص و قانوني مدون در اين باره به تصويب برسد.
اين توصيهها تا چه حد عملي است؟!اينكه با استفاده از ظرفيت فضاي ديجيتال تعداد شبكههاي تلويزيوني افزايش پيدا كند، سياستي است كه هم اكنون در صدا و سيما در حال اجرا است و اتفاقاً بعد سرگرمكننده بودن شبكههاي جديد بسيار بيشتر از شبكههاي قديميتر صدا و سيما است به طوري كه شبكه «نسيم» با عنوان شبكه نشاط و سرگرمي به صورت تخصصي جهت سرگرم كردن بينندهها ايجاد شده است. اين شبكه و شبكههاي ديگري چون «تماشا» مختص پخش مجموعههاي تلويزيوني و «نمايش» شبكه ويژه پخش فيلمهاي سينمايي، همگي سياست افزايش سرگرمكنندگي را دنبال كرده و سعي در اين دارند تا حتيالامكان نياز بيننده را برطرف كنند. اما ايجاد شبكههاي مختلف سياسي بر اساس سلايق مختلف سياسي، مسئلهاي است كه به رغم درخواستهاي جناحهاي مختلف سياسي تا به حال انجام نشده است و حتي تلاش آيتالله مصباح يزدي براي ايجاد شبكه تلويزيوني اينترنتي نيز با واكنش تند ديگر جناحهاي سياسي بدون سرانجام باقي ماند. در طول اين سالها احزاب و گروههاي سياسي داخلي، صدا و سيما را به حمايت از جناحي خاص متهم كردهاند. چيزي كه به معناي عدم بلوغ سياسي در گروههاي سياسي داخلي تعبير ميشود، باعث شده است كه حداقل در آينده كوتاه نيز ايجاد چنين شبكههايي منتفي باشد. قانون اساسي نيز بر ممنوعيت ايجاد شبكههايي با مديريتي غير از سازمان صدا و سيما تصريح دارد. اما توصيه آخر براي اتحاد سياست واحد در قبال ماهواره با توجه به اينكه در دو دهه گذشته هيچ كدام از طرحهاي اجرايي در خصوص ماهواره با موفقيت كامل همراه نبوده است، لزوم اتخاذ سياستي نو به وضوح مشاهده ميشود اما اين طرح بايد بر اساس نيازهاي روز تدوين شود به خصوص اينكه هم اكنون اينترنت پرسرعت و امكان مشاهده شبكههاي تلويزيوني اينترنتي رقيب جدي براي گيرندههاي ديجيتال ماهواره به شمار ميروند. به همين جهت بايد طرحي را تدوين كرد كه حداقل پيشبيني مناسبي از تحولات تكنولوژيك چند سال آينده يا اينكه قدرت آداپته كردن خود را با شرايط جديد داشته باشد.