مسئله حضور مسافراني از ديگر كشورها در كاروان‌هاي راهيان نور به صورت سازماندهي شده يا انفرادي در چند سال اخير توجهات زيادي را در سطح جامعه و به ويژه رسانه‌هاي جمعي به خود جلب كرده است. در اين خصوص مسئولان امر نيز بارها در مصاحبه‌ها و نشست‌هاي خبري به اين پديده اشاره و اخباري را اعلام كرده‌اند اما همه چيز در حد همين اشاره‌ها باقي مانده و تاكنون گزارش عملكرد يا آمار درست و دقيقي در اين خصوص در دست نيست. اين مسئله طي سال‌هاي اخير و با توجه به رخدادهاي بين‌المللي در منطقه غرب آسيا، خلق عنوان «راهيان نور بيداري اسلامي» را نيز از سوي مسئولان راهيان نور به دنبال داشته است. اما هيچ گاه ابعاد اين پديده به درستي مورد تبيين و تدقيق قرار نگرفته است. آيا راهيان نور بيداري اسلامي مربوط به حضور آزادي‌خواهان كشورهاي حوزه بيداري اسلامي در راهيان نور ايران است، يا بناست پاي زائران ايراني راهيان نور به اين كشورها باز شود؟ كاروان‌هاي راهيان نور به عنوان پديده بومي، نمونه مشابهي در كشورهاي ديگر ندارد اما چنين پديده‌اي در دنيا ذيل عنوان «گردشگري جنگ» تعريف مي‌شود. گردشگري جنگ وقتي به مرزهاي ايران مي‌رسد، رنگ و بوي ديگري مي‌گيرد. تاريخ، معنويت و حماسه دستاوردهايي هستند كه گردشگران جنگ در ايران، از آوار مناطق جنگي نصيب مي‌برند تا اين شاخه در ايران چارچوبي تازه پيدا كند؛ چارچوبي تازه كه عنوان تازه «گردشگري مقاومت» را ايجاد مي‌كند.
جذب گردشگر در سنگر
در سال‌هاي اخير با توجه به استقبال مردمي، دامنه راهيان نور گسترده‌تر شده و به چند بخش خليج فارس (راهيان نور دريايي)، غرب (ايلام و كرمانشاه)، شمال غرب (كردستان و آذربايجان غربي) و جنوب كشور (خوزستان) تفكيك شده است. اخيراً زمزمه‌هايي مبني بر راه اندازي راهيان نور شرق كشور نيز به گوش مي‌رسد كه البته با مشكلات امنيتي آن منطقه تحقق آن فعلاً امري بعيد است.
اما اين گستردگي منحصر به جغرافيا نيست و به زمان‌هاي مختلف در سال نيز رسيده است. اكنون در فصل‌هاي مختلف در جاده‌هاي منتهي به اين مناطق شاهد عبور گردشگراني هستيم كه مقصدشان سنگرهايي است كه روزي در آن جنگ جريان داشته است. هرچند هنوز بيشترين حجم سفر و تجمع زائران، به سمت ايام نوروز و در مناطق عملياتي جنوب كشور متمركز است كه هرسال آمار متفاوتي بين 2 تا 4 ميليون براي آن اعلام مي‌شود. بسياري از زائران زميني عتبات عاليات عراق در مسير خود به پايانه‌هاي مرزي ايران و عراق توقف كوتاهي در يكي از يادمان‌هاي دفاع مقدس داشته‌اند. همه اينها ناظر به داخل مرزهاي ماست، اما آيا در خارج مرزها نيز چنين ظرفيتي وجود دارد؟
تجربه‌هاي ناقص جذب گردشگر
حركت فرهنگي راهيان نور در داخل كشور دستاوردهاي فرهنگي و اجتماعي زيادي طي ساليان اخير حاصل كرده كه در ميان مردم شناخته شده است. به همين خاطر به نظر مي‌رسد مي‌توان از اين ظرفيت براي جذب گردشگر خارجي به خصوص علاقه‌مندان به ايران، شيعيان و مسلمانان در كشورهاي ديگر نيز استفاده كرد.
در تشريح وظايف ذاتي بنياد حفظ آثار و نشر ارزش‌هاي دفاع مقدس صراحتاً به دو وظيفه «ثبت و تدوين مباني فرهنگي دفاع مقدس به‌منظور انتقال آن به نسل‌هاي آينده و ساير ملل» و «فراهم ساختن زمينه‌هاي لازم جهت معرفي آثار دفاع مقدس به مردم ايران و ساير كشورها» اشاره شده است كه تأكيد دوباره بر ساير ملل و ساير كشورها در اين وظيفه حائز اهميت است. از سوي ديگر رئيس بنياد حفظ آثار، رياست ستاد مركزي راهيان نور را نيز برعهده دارد.
براي جذب گردشگر خارجي تلاش‌هاي محدودي نيز صورت گرفته و نتايجي حاصل شده است. از جمله آنها حضور هرساله كاروان دانشگاه بين‌المللي جامعه‌المصطفي از قم و طلاب خارجي اين دانشگاه از كشورهاي مختلف جهان در راهيان نور بوده است. با همت حزب الله لبنان، تابه‌حال كاروان‌هاي معدودي نيز از اين كشور در مناطق عملياتي و يادمان‌هاي دفاع مقدس حضور پيدا كرده‌اند. همچنين با تلاش موزه صلح تهران و انجمن حمايت از قربانيان شيميايي گروه‌هايي از ديگر كشورها مانند ژاپن، ويتنام، بلژيك، كانادا، سوئد و... از اين موزه و يادبود قربانيان حمله شيميايي در شهر سردشت بازديد كرده‌اند.
هم افزايي درگردشگري
«گردشگري سلامت» (كه با عناوين گردشگري درماني يا توريسم پزشكي نيز از آن ياد مي‌شود) به عنوان چهارمين صنعت درآمدزاي جهان شناخته مي‌شود. كشور ما در سال‌هاي اخير در اين حوزه صاحب قطب‌هايي در بيمارستان‌هاي مشهد، تهران و شيراز شده كه رقابتي تنگاتنگ در اين زمينه با كشورهاي صاحبنام در حوزه خدمات پزشكي دارند. اين بيمارستان‌ها به طور مرتب پذيراي مسافراني از كشورهاي مختلف آسيا، اروپاي غربي و كانادا هستند.
در «گردشگري زيارتي» نيز ايران با وجود ضعف ساماندهي و فقدان متولي واحد، با افزايش جذب زائران خارجي به مقصد حرم امام رضا(ع) و مرقد حضرت معصومه(س) از كشورهاي مسلمان توانسته به توفيقاتي دست يابد. از اين رو است كه طبق آمار پليس مهاجرت ايران تنها در سال 92 حدود يك ميليون و 600 هزار نفر از كشور عراق و يك ميليون و 100 هزار نفر نيز از جمهوري آذربايجان وارد كشور شده‌اند كه بيشترين تعداد آنها با انگيزه گردشگري مذهبي و گردشگري سلامت به ايران آمده‌اند و خراسان رضوي مقصد اول گردشگران خارجي به حساب مي‌آيد.
طبق آخرين اطلاعات در پايان سال 92، بيشترين گردشگران به ترتيب از 9كشور عراق، آذربايجان، افغانستان، تركيه، پاكستان، تركمنستان، عربستان سعودي، كويت و هندوستان به ايران آمده‌اند كه اكثر آنها جزء كشورهاي اسلامي هستند يا جامعه مسلمان زيادي را در خود جاي داده‌اند و مي‌توانند به عنوان جامعه هدف براي جذب گردشگر مقاومت مورد استفاده قرار گيرند.
در همين راستا مسئله «گردشگري مقاومت» نيز به عنوان شاخه‌اي از گردشگري جنگ، با هدف بازديد مسافران خارجي از مناطق جنگي عوايد بسياري براي كشور به ارمغان خواهد داشت؛ چراكه معرفي ويژگي‌هاي منحصر به فرد دوران دفاع مقدس در كنار جذابيت‌هاي طولاني‌ترين جنگ قرن بيستم بين ايران و عراق مي‌تواند به عنوان يك پتانسيل بالا براي جذب گردشگر مورد استفاده قرار گيرد. اين فرايند امتحان خود را در دنيا پس داده است، همانطور كه اردوگاه اسراي جنگي در لهستان با نام «آشويتس بركناو» يا آشويتس2 به عنوان سند هولوكاست و جنايت نازي‌ها در جنگ جهاني دوم شناخته مي‌شود، تنها در سال 2007 حدود 2 ميليون و 100 هزار نفر بازديدكننده داشت.
جوانه بر ويرانه جنگ
نگاه كلان‌تر به مسئله گردشگري مؤيد اين است كه رشد هماهنگ عرصه‌هاي مختلف گردشگري منجر به هم افزايي مي‌شود. اين هم افزايي علاوه بر افزايش آمار ورود گردشگر به كشور، به بالارفتن مدت زمان حضور اين گردشگران نيز منتج مي‌شود كه به معناي افزايش بازده اقتصادي و فرهنگي است. يكي از دلايل توفيق گردشگري سلامت در مشهد هدفگذاري درست براي استفاده از حجم بالاي زائران اين شهر است. به طور مثال استان خوزستان واجد جاذبه بالاي گردشگري تاريخي و تمدني (ايذه، چغازنبيل و شوشتر)، طبيعي (تالاب شادگان)، زيارتي (دانيال نبي شوش)، اقتصادي(منطقه آزاد تجاري اروند) و موارد ديگري نيز است كه مي‌توان براي تقويت متقابل جاذبه‌هاي دوران دفاع مقدس از جمله 13 يادمان جنگ اين استان به آنها توجه داشت.
رشد اين فرايند فرصتي مناسب براي رونق اقتصاد محلي و جوانه‌هاي تازه بر ويرانه‌هاي جنگ است، آن هم در سايه گسترش زيرساخت‌هاي مشترك گردشگري. براي رونق گردشگري منطقه، تنها روال فعلي كاروان‌هاي راهيان نور كه وابسته به ارگان‌هاي نظامي كشور است كافي نيست؛ چون اين كاروان‌ها اكثر مواد مصرفي مورد نياز را همراه خود دارند، از محل‌هاي اسكان اردوگاهي استفاده مي‌كنند و درآمد قابل توجهي براي كسبه محلي نخواهند داشت. اين گردشگران عمومي داخلي و خارجي هستند كه مي‌توانند زمينه اشتغال جوانان منطقه و رونق اقتصادي را براي اين مناطق به ارمغان بياورند. در همين راستا هدفگذاري مسئولان راهيان نور در قالب طرح‌هاي گسترده براي حضور خانواده‌ها با خودروهاي شخصي در مناطق عملياتي و خارج از قالب كاروان‌هاي رايج، در يكي دو سال اخير مورد حمايت و استقبال قرار گرفته است.
گردشگري و اقتصاد مقاومتي
ايران بايد در سال 1404 پذيراي 20ميليون گردشگر و درآمد سالانه قريب25 ميليارد دلار از محل گردشگر ورودي باشد. در سند چشم انداز 20 ساله توسعه بخش ميراث فرهنگي و گردشگري مصوبه سال 83 «شوراي عالي ميراث فرهنگي و گردشگري» صراحتاً به اين نكته اشاره شده و كليات اين سند عيناً در هيئت وزيران به تصويب رسيده است. طبق آمار ارائه شده از سوي معاونت گردشگري، آمار گردشگران خارجي ورودي به ايران در سال 83، حدود يك ميليون و600 هزار نفر بوده است. اين آمار در سال 89 يعني طي شش سال دو برابر شده و به ميزان 3 ميليون و 120 هزار نفر رسيده است. در سال 91 شاهد آمار 3ميليون و ۷۲۹ هزار نفري بوديم و آخرين آمار رسمي ارائه شده نيز مربوط به سال 92 است كه عدد 4 ميليون و 800 هزار تبعه خارجي از 193 كشور را نشان مي‌دهد كه از مرزهاي رسمي وارد كشور شده‌اند. جالب آنكه تقريباً نيمي از اين گردشگران به منظورهاي خاص گردشگري به كشور آمده‌اند كه زيارت در اولويت آنها بوده است. نگاهي گذرا به اين آمار بدين معناست كه با وجود رشد كند گردشگر خارجي، تا چشم انداز مذكور هنوز فاصله بسياري وجود دارد. با اين اوصاف تقويت شاخه‌هاي ويژه گردشگري از جمله «گردشگري مقاومت» مي‌تواند به جبران كمبودهاي موجود كمك كند.
موزه‌ها و زيرساخت گردشگري
موزه‌هاي جنگ در دنيا به عنوان زيرساخت‌هاي جذب گردشگر جنگ به شمار مي‌روند و هرساله شمار بسياري از گردشگران كشورهاي مختلف را به خود جلب مي‌كنند. معروف‌ترين آنها هم متعلق به كشورهايي است كه نامشان در تاريخ جنگ برجسته است. موزه نيروي هوايي امريكا و موزه جنگ كره‌شمالي كه در بخشي از «پيونگ يانگ» به عنوان نمادي از جنگ اين كشور با امريكا به‌چشم مي‌خورد نمونه‌هاي معروفي از موزه‌هاي مخصوص جنگ هستند اما در اين ميان، شايد موزه جنگ امپراطوري يا همان امپريال با هفت شعبه در شهرهاي مختلف انگليس، موزه يادمان ديوار برلين و موزه جنگ روسيه در نوع خود شاخص‌تر باشند. موزه جنگ جهاني دوم در لهستان هم جزء برترين موزه‌هاي جهان از نظر طراحي قرار گرفته است.
در ايران نيز طي سال‌هاي اخير موزه‌هاي دفاع مقدس سر و شكل تازه‌اي گرفته‌اند. باغ موزه‌هاي دفاع مقدس تهران، كرمان و همدان و موزه دفاع مقدس خرمشهر و كرمانشاه از مشهور‌ترين آنها هستند. موزه صلح تهران نيز توانسته به عنوان تنها موزه صلح خاورميانه و عضوي از 150 موزه شبكه بين‌المللي موزه‌هاي صلح جهاني صاحب اعتبار باشد. خبرهايي هم از آغاز احداث موزه‌هاي دفاع مقدس در كردستان، اهواز و بوشهر و ساخت فرهنگسراي دفاع مقدس در اصفهان به گوش مي‌رسد. با اين وجود هنوز اين موزه‌ها در جذب مخاطب بالقوه ايراني و معرفي جهاني خود مسيري طولاني در پيش دارند.
موزه‌اي به اندازه يك شهر
بازمانده تجهيزات جنگي امريكا در دوران حمله سراسري به خاك ويتنام، امروزه علاوه بر جاذبه گردشگري تبديل به نمادي از مقاومت مردم ويتنام شده است. سنگرهاي بتوني زير هتل مركزي شهر هانوي و تونل‌هاي پر پيچ و خم 200 كيلومتري زير شهر هوشيمينه كه براي مقابله با امريكا حفر شده بود اكنون به جاي عبور ويت كنگ‌ها، محل عبور و مرور گردشگران سراسر جهان در صلح و آرامش شده كه هر گام آنها باعث ايجاد رونق گردشگري در ويتنام مي‌شود. بقاياي به جاي مانده از جنگ يكي از مهم‌ترين عواملي است كه در كنار سواحل زيبا و طبيعت جنگل‌هاي اين كشور كمك كرده ويتنام با ميانگين 600 هزار گردشگر در ماه، به چهارمين مقصد گردشگران جهان تبديل شود و از اكنون خود را براي جذب 10 ميليون گردشگر در سال 2020 آماده كند. در تمام اين سال‌ها دولت ويتنام براي جذب گردشگر به واسطه آثار به جاي مانده از جنگ با امريكا برنامه ويژه‌اي داشته و اين يعني رونق گردشگري در سايه جنگ!
از مليتا تا كابل
ادبيات صنعت گردشگري سال‌هاست تغيير كرده و دولت‌ها از نقاط قوت همپيمانان خود در جهت جذب مسافر استفاده مي‌كنند. اگر به غرب آسيا هم سري بزنيم مي‌بينيم كشور لبنان نيز به واسطه سال‌هاي طولاني مقاومت دربرابر اسرائيل تجربه‌هاي خود در اين زمينه را براي جذب گردشگر به كار بسته است. موزه مليتا براي يادبود جنگ33 روزه و احداث يك پارك تفريحي در نقطه صفر مرزي با فلسطين اشغالي توانسته است فرصت گردشگري مضاعفي براي اين كشور ايجاد كند كه بسيار باب طبع مسافران ايراني است. جالب است كه در عراق نيز از زمان صدام موزه‌اي به نام مركز فرهنگي جنگ وجود دارد. در حالي كه افغانستان از موزه رسمي جنگ محروم است اما اخيراً در كابل توسط فردي موزه خصوصي آثار جنگي راه‌اندازي شده كه آثاري ديدني به قدمت بيش از يك قرن از تفنگ‌هاي سرپر و تيربارهاي بريتانيايي گرفته تا توپ‌هاي ساخت افغانستان و لاشه هواپيما و بالگردهاي روسي در آن به نمايش گذاشته شده است. ارزش اين موزه خصوصي توسط فرماندهان ناتو بيش از يك ميليون دلار قيمت گذاري شده است.
تغيير نگرش، نيازمند تبليغات
از جمله راهبردهاي ثبت شده حوزه گردشگري در سندي كه ذكر آن رفت، «تغيير نگرش نسبت به كشور ايران در بازارهاي هدف از طريق سرمايه‌گذاري مناسب در تبليغات» است. مسئولان سازمان ميراث فرهنگي در سال‌هاي گذشته بر اين باور بوده‌اند كه تبليغات منفي درباره ايران زياد است و برخي سفارتخانه‌هاي خارجي به اتباع خود توصيه مي‌كنند، به ايران سفر نكنند يا سفرشان را محدودتر كنند. با اين وجود در سال‌هاي اخير به دليل مشكلات اقتصادي بودجه چنداني به امر تبليغات جذب گردشگر براي ايران تخصيص داده نشده است. هرچند به نظر مي‌رسد در سال‌هاي قبل از آن هم، ايران در عرصه تبليغات گردشگري توفيق چنداني نداشته است.
راهيان نور برون مرزي
سابقه تاريخي موجود در كشورهاي مقاوم در برابر تجاوزهاي استكباري امريكا، اسرائيل و وابستگان به آنها... مانند افغانستان، لبنان، عراق و اخيراً سوريه، امكان گسترش گردشگري مقاومت در ساير كشورها را به عنوان يك مسئله بالقوه ايجاد كرده است. اما اين ظرفيت نيازمند بررسي بيشتر است؛ چراكه حضور مسافر ايراني در كشوري ديگر مناسبات و حساسيت‌هايي به مراتب بيشتر از داخل كشور دارد كه از جمله آنها ملاحظه‌هاي امنيتي، فرهنگي، سياسي و حتي اقتصادي است. با اين وجود اخيراً تجربه‌هاي بسيار محدود اما موفقي در خصوص حضور گردشگران ايراني در مناطق جنگي ديگر كشورها وجود دارد. يكي از آنها حضور گروه‌هاي دانشجويي، هنري و رسانه‌اي در جنوب لبنان است كه بازخوردهاي بسيار مثبتي را به دنبال داشته است كه حاكي از شناخت بيشتر حزب الله و صلابت بين‌المللي ايران در نزديك‌ترين نقطه به مرز اسرائيل است. حتي تجربه هايي از سفر برخي گروه‌ها به افغانستان ثبت شده است كه جاي تأمل بيشتر دارد به ويژه دره پنجشير به عنوان محل دفن و مركز فرماندهي احمدشاه مسعود كه ساليان دراز قطب مقاومت در برابر بيگانگان و طالبان بوده است.
ابزار صدور انقلاب
مهم‌ترين تاثير چنين پديده‌اي ايجاد زمينه براي صدور انقلاب و ارتباط بيشتر جامعه ايراني با مردم ديگر كشورهاست. نفس فرصت حضور دانشجويان ايراني به عنوان قهرمان مقابله با زورگويي امريكا در منطقه در كشورهايي كه تجربه‌هاي مشابهي دارند امري مفيد است. حركت‌هاي منسجم در اين خصوص با بهره‌گيري از تجربه و ظرفيت بالايي همچون ستاد عمره دانشجويي و ستاد راهيان نور در كنار ارائه تسهيلات به دانشجويان علاقه‌مند مي‌تواند بيش از هر چيز به گسترش ديد و افزايش افق نگاه آنها در خصوص موقعيت ايران در ميان كشورهاي ديگر كمك كند و البته مسير جديد و ارزان‌تري را براي تجربه اندوزي جوانان اهل سفر و علاقه‌مند به ديدن كشورهاي ديگر فراهم كند تا شايد حداقل قدري از آمار عجيب ميليوني حضور گردشگران ايراني در آنتالياي تركيه كاسته شود! گردشگري جنگ رخداد مهمي در صنعت گردشگري است، اما اگر در ايران به شاخصه‌هاي بومي آن توجه و به درستي هدايت شود مي‌تواند با ايجاد تصوير دقيقي از آن در كشورهاي ديگر، به فرمي از گردشگري پايدار بدل شود كه با استقبال مواجه شود و عنوان بديع «گردشگري مقاومت» شايسته آن باشد. بهترين سياست در اين قبال كه بايد از سوي نهاد‌هاي حاكميتي براي شكوفايي توامان اقتصاد و فرهنگ دنبال شود فعال شدن صنعت گردشگري داخلي براي افزايش گردش پولي و رونق اقتصادي و تقويت جذب گردشگر خارجي براي ورود ارز به كشور و كمك به اقتصاد و افزايش اشتغال است. بايد به گردشگري مقاومت و كاروان‌هاي رهسپار به مناطق جنگي، از زاويه‌اي ديگر نگريست و اين شاخه از توريسم را كه در ايران پتانسيل‌هاي بسياري براي رشد و گسترش آن وجود دارد، ارج نهاد. بديهي است ارزش‌هاي مقاومت و پايداري مردم ما نيز از اين طريق بهتر و بيشتر رخ مي‌نمايانند.
