به گزارش
«عصر نفت»، مرتضی پرورش یافته یک خانواده اصیل و برجسته یود؛ وی فرزند حاج عباسقلی‌خان سهمالملک اراکی، متولد ۱۲۶۸. تحصیلاتی در حد متوسط داشت، ولی سفرهای متعددی به اروپا کرد. کار اصلی او کشاورزی و ملک‌داری بود. با پدر خود همکاری میکرد، ولی جاهطلبی و غرور او باعث شد به کارهایی سیاسی دلبستگی پیدا کند. وارد احزاب آن زمان شد و سرانجام در دوره چهارم مجلس که در ۱۳۰۰ افتتاح شد، به وکالت رسید. در دوره پنجم نیز وکیل بود. در مجلس مؤسسان اول که در ۱۳۰۴ تشکیل شد، نماینده و نایب رییس مجلس بود.
بيات مدتي نيز براي ملي شدن صنعت نفت، فعاليت بسياري نمود و از اعضاي هيئت مديرهی موقت، مأمور اجراي قانون ملي شدن صنعت نفت بود. همچنين وي در ارديبهشت سال ۱۳۳۱ به عنوان مأمور فوقالعاده دولت براي شركت ملي نفت و كليهی استان خوزستان به آبادان رفت و در مصاحبه با روزنامه‌اي، مأموريت خود را اين طور اعلام نمود: «من براي تنظيم و ترتيب كار در شركت ملي نفت و افزايش درآمد و كم كردن مخارج و بازرسي در مورد شايعات حيف و ميل شدن اموال شركت ملي نفت و بررسي كامل از دارايي و تنظيم و منظم كار و رسيدگي كامل به امور مذكور به اين استان آمده‌ام.»
بيات در سال ۱۳۳۱ از طرف دولت دكتر محمد مصدق به رياست هيئت مديره و همچنين مدير عامل شركت ملي نفت ايران منصوب شد و تا پايان عمر ۱۳۳۶ عهده‌دار اين سمت بود. برخي از اين انتخاب ناراضي بودند و علت آن را رابطه فاميلي بيات با مصدق مي‌دانستند چرا که وی خواهر زاده مصدق بود؛ حسن اعظام قدسي در خاطراتش مي‌نويسد: «پس از تصويب قانون ملي شدن صنعت نفت، همه مردم انتظار داشتند كه امور صنعت نفت به دست كساني سپرده شود كه اطلاعاتي داشته و تجربياتي اندوخته باشند و در گذشته هم لياقت كارداني خود را عملا نشان داده باشند، ولي بزرگان قوم بر آن شدند كه براي بستگان و دوستان و خويشان و همكاران سياسي خود كاري تهيه كنند، عده‌اي بي‌خبر از امور نفت را به عنوان هيئت مديره به خوزستان اعزام داشتند كه اين صنعت بزرگ را در دست گيرند.»
بيات سرانجام در سمت مدير عاملي شركت ملي نفت ايران، در سن ۷۱ سالگي در تاريخ ۲۰ ارديبهشت ۱۳۳۶ درگذشت و طبق وصيت وي، جنازه‌اش را در نجف اشرفت دفن كردند. او مردي بذّال و خوش‌گذران بود. كليه ثروت پدري را در اين راه مصرف كرد، به طوري كه در اواخر عمر چيز قابل توجهي نداشت. از فرزندانش فقط محمد بيات تا اندازه‌اي ترقي كرد و مدتي معاون وزارت كشاورزي و بعد مدير كل بانك كشاورزي شد.
