صنعت رنگرزی سنتی، ذوقی که حالا کور شده

خداحافظی رنگ های طبیعی از دار قالی ها

صنعت رنگرزی در ایران از سابقه ای چند صد ساله برخورداراست. هنری که از دیرباز با خوش ذوقی رنگرزان، در میان تار و پودهای قالی های دست بافت خودنمایی می کرد و با جان دادن به نقش و نگار منحصر بفرد،هنر فرش بافی ایران را در سراسر جهان شهره کرده بود. استفاده از رنگ های طبیعی و باثبات دست بافت های ایرانی را از دیگر تولیدات متمایز می کرد. حالا چند سالی است که تاروپود قالی ها از رنگ و لعاب افتاده و رنگرزها بساطشان را گوشه انبارها جا داده اند و دل و دماغی برای هنرنمایی و خلق بوم های نقاشی هزار رنگ ندارند.

***

رنگرزی سنتی در ایران قدمتی دیرینه دارد. این صنعت چندین دهه است که در برخی استانها از جمله زنجان، فارس و همدان به عنوان حرفه آبا و اجدادی نسل به نسل گشته و هنوز هم در گوشه و کنار برخی از شهرها کارگاه های رنگرزی قدیمی به چشم می خورند. کارگاه هایی که در آن الیاف با رنگ ها و مواد طبیعی و گیاهی چون جاشیر، اسپرک، خوشک، زعفران، پوست انار، پوست گردو و... رنگ شده و راهی کارگاه های قالی بافی می شوند تا بر دار قالی ها نقش ببندند.این رنگ ها از جذابیت و زیبایی خاصی برخوردار بوده والیاف هایی که با این روش رنگ می شود نه تنها در اثر استفاده و قرار گرفتن در معرض نور و سایر عوامل ارزش خود را از دست نمی دهد، بلکه همچنان بر ثبات، درخشندگی و زیبایی و ارزش آن نیز افزوده می شود. با این حال چند سالی می شود که این کارگاه ها دیگر تب و تاب اول را ندارند، چرا که در سالهای اخیر رنگ های شیمیایی جای طبیعی ها را گرفته و کار و کاسبی رنگرزان سنتی که همچنان بر استفاده از رنگ های باکیفیت و مواد طبیعی مرغوب اصرار دارند را کساد کرده است. تا آنجا که حالا بیش از نیمی از سنتی کاران استان فارس، زنجان ، همدان و ... مهر تعطیلی بر در کارگاه هایشان کوبیده اند.

طبیعی ها از میدان بدر شدند!

روی آوردن به استفاده از رنگ های شیمیایی به جای رنگ های طبیعی یکی از عمده ترین دلایل بی رونقی کارگاه های سنتی رنگرزی محسوب می شود. وجود مشکلات کوچک و بزرگی که دست و پای رنگرزان سنتی کار را بسته، راه را برای جولان رنگ های شیمیایی باز کرده است. برخی فعالان این حوزه معتقدند نبود یک مرکز قوی و خاص حمایتی در حوزه تامین مواد اولیه مرغوب سنتی باعث افزایش قیمت‌ها در بازار آزاد و روی آوردن تولید کنندگان به استفاده از رنگ‌های شیمیایی شده است. رنگ هایی که به قول رنگرزان اگر از نوع خوب هم باشد بالاخره می‌پرد و بی‌حال می‌شود، در حالی که رنگ‌های طبیعی هر چه بمانند و پا بخورند، شفاف‌تر می‌شوند و رنگشان رو می‌آید.

کمبود مواد اولیه رنگدانه های گیاهی و افزایش بی سابقه قیمت رنگ دانه ها، بویژه لاکی و سرمه ای که به عنوان رنگ های اصلی در رنگرزی سنتی بکار می رود در کنار بازار رقابت شدید بین تولید کنندگان دست بافته های داری در سال های اخیر و حضور برخی کشورهای رقیب مثل چین و هند سبب شده تولیدکنندگان برای جا نماندن از قافله رقبا با شتاب بازار همراه شوند که این روند نهایتا به کاهش استفاده از رنگ های سنتی منجر شد! حمایت نکردن از کشاورزانی که در تولید رنگدانه های گیاهی اقدام می کنند نیز خود دلیل دیگری برای بی توجهی به این صنعت شده است.

دیگر صرف نمی کند!

برخلاف نظر برخی کارشناسان فرش که استفاده از رنگ های شیمیایی را باعث متزلزل شدن جایگاه فرش در بازارهای جهانی می دانند و معتقدند فرش ایرانی علاوه بر رفع نیازهای مصرفی، به عنوان تابلویی هنری و پر از نقش و نگار و رنگ و لعاب خاص در جهان شناخته شده از این رو باید روش های سنتی و بومی و احیای آنها از لحاظ هنر و صنعت را حفظ کرد، برخی افراد استفاده از روش های سنتی رنگرزی را با توجه به شرایط موجود مقرون به صرفه نمی دانند.

وجود محدودیت هایی در بخش تولید، سرمایه گذاری و تکنولوژی و همچنین زمان بر و دشوارتر بودن فرآیند رنگرزی سنتی در مقایسه با رنگزاهای شیمیایی، راندمان کم فرآیند، نداشتن نسخه یا فرمول رنگرزی ثابت و نیاز به نیروهای انسانی با تجربه و ماهر سبب شده رنگرزان سنتی علیرغم زحمت و دقت فراوان و صرف هزینه برای مواد اولیه مرغوب سود رضایت بخشی به دست نیاورند و برخلاف میل باطنی عطای این هنر موروثی را به لقایش ببخشند.

علاوه براین به دلیل شتاب در شرایط رقابتی بازارهای موجود و استفاده رنگرزی های صنعتی از ماشین آلات مدرن و خودکار و در پی آن انجام سریعتر و ارزان تر فرآیند رنگرزی، سنتی کاران به مرور به حاشیه بازار فعالان حوزه فرش رانده شده اند.

وضعیت نابسامان و عدم حمایت مالی از کشاورزانی که زمین های خود را زیرکشت مواد رنگزای طبیعی برده اند نیز مزید بر علت شده است. محدودیت سرمایه گذاری در بخش کشاورزی جهت تأمین زمین های زیر کشت مورد نیاز و جلب رضایت کشاورز از نظر مالی و عدم تطابق میزان تولید رنگزاها با توجه به نیاز کارگاه ها از جمله دیگر موانع بر سر راه رنگرزهای سنتی است.

اوضای وخیم کارگاه های فارس

استان فارس به لحاظ برخورداری از موقعیت جغرافیایی خاص و رشد انواع گیاهان رنگزا، از گذشته های دور از مراکز مهم رنگرزی در ایران بوده و شهرت دست بافته های این استان بیش از هر چیز مدیون رنگ های طبیعی و گیاهی است. با این حال صنعت رنگرزی سنتی این استان هم در سراشیبی سقوط قرار گرفته و تولیدات رنگرزی سنتی در استان به پایین ترین سطح خود رسیده است.

طبق گزارشات اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی استان فارس در حال حاضر تنها 10کارگاه رنگرزی سنتی در استان فعال است که در گذشته با استفاده از رنگ دانه های گیاهی به تهیه مواد اولیه می پرداختند اما در سالهای اخیر بنا به دلایلی، تولیدات این کارگاه ها به سمت ترکیبی ( گیاهی - شیمایی ) روی آورده است. این در حالی است که دست بافته های فارس همواره به دلیل استفاده از رنگ های طبیعی در جهان به یک برند برجسته تبدیل شده و ازشهرت چشمگیری برخوردار بوده اند اما حالا از بین رفتن این صنعت به عنوان مهمترین پشتوانه دست بافت های فارس، آینده روشنی را فرش های این استان به تصویر نمی کشد!

چندی پیش همت محمدی معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی استان فارس با تایید وضعیت نابسامان صنعت رنگرزی استان، از بخش های دولتی،خصوصی و حتی مصرف کنندگان خواست برای حمایت از این صنعت به میدان بیایند.

محمدی انجام اقداماتی چون تسهیل و تامین رنگ دانه های گیاهی و مواد اولیه مرغوب برای کارگاه های رنگرزی سنتی، تشویق و هدایت تولید کنندگان دست بافته ها به سفارش و خرید تضمینی مواد اولیه رنگ شده،توجه تولید کنندگان، بافندگان و مصرف کنندگان به فواید استفاده از رنگ های گیاهی در رنگ آمیزی مواد اولیه و ارائه تسهیلات سرمایه ثابت و سرمایه در گردش به متقاضیان راه اندازی کارگاه های رنگرزی سنتی را از راهکارهای موثر برای تقویت و احیای این صنعت دیرینه استان دانست.

زنجانی ها هم تسلیم شدند!

رنگرزی الیاف از زمان رواج قالیبافی در استان زنجان متداول بوده و بافندگان قالی با پی بردن به خواص رنگ دهی گیاهان منطقه و رنگرزی الیافی چون پشم و نخ توانستند قالی های نفیس و باارزشی را تولید نمایند. تا جایی که برخی اقوام ساکن در این استان علاوه بر تولید بهترین فرشهای ایران، رنگرزی با کیفیت و منحصربفرد الیاف را نیز به عهده داشتند. محل هایی چون کاروانسرای شاطرعلی، حاج شامی بالا و پایین، سرای نهالی و حاج فتح اله زنجان محل فعالیت کارگاه های رنگرزی بود که از روناس، حنا، پوست انار، پوست پیاز و گیاهان دارای رنگدانه گیاهی دیگر ، قالی زنجان را غنا می بخشیدند.

اما طی چند سال اخیر به علت رواج رنگهای شیمیایی و کمرنگ شدن شیوه رنگرزی سنتی تعداد بسیاری از این کارگاه ها آنقدر کاهش یافته که به انگشتان یک دست هم نمی رسد!

بعلت رکود این صنعت اکثر پیشکسوتان رنگرز استان از این کار کناره گیری کردند و فقط چند نفر هنوز هم به این شغل اهتمام دارند.